Paano Ginbag-o sang Moderno nga Pagpanguma ang Kalibutan?

DIIN ka nagakuha sing pagkaon? Nagabakal ka bala ukon nagatanom? Sang una, ang kalabanan nga mga tawo nagapanguma para konsumuhon lang. Pero sa pila ka mainuswagon nga pungsod karon, 1 na lang ang mangunguma sa kada 50 ka tawo. Ngaa amo sini ang natabo?

Sang una, mahinay ang pag-uswag sa mga metodo sang pagpanguma, pero sang ulihi madasig ini nga nag-uswag. Ini nga pag-uswag may daku gid nga epekto sa minilyon ka pamilya, kag nagapadayon gihapon ini sa bug-os nga kalibutan. Paagi sa pag-usisa sa epekto sang pag-uswag sang pagpanguma sa mga tawo, mahangpan mo ang nagakatabo sa kalibutan subong.

Nagsugod ang Daku nga Pag-uswag sa Pagpanguma

Ang isa sa pinakadaku nga pag-uswag sa pagpanguma sa Europa natabo sang ika-12 nga siglo sang gingamit ang tabang nga ginabutang sa kabayo. Paagi sini, ang kabayo makaguyod sing mga kagamitan nga indi ini makuga. Kon may tabang ang mga kabayo, mas makusog ini magguyod, mas madasig, kag mas madugay kapuyon sangsa mga karabaw ukon baka nga amo anay ang ginagamit sa pagpanguma. Sa bulig sining mga kabayo, mapadamo sang mga mangunguma ang ila patubas. Puede na nila araduhon ang duta nga mabudlay anay kultibahon. Nadiskobrehan man nga ang pagtanom sang mga tanom nga bugana sa nitrogen, subong sang latoy, monggo, clover, kag alfalfa nagapatambok sang duta. Kon matambok ang duta, mas madamo ang patubas.

Ini nga mga pag-uswag nagpadamo sang patubas sang mga mangunguma amo nga ang iban puede na nila ibaligya. Nag-uswag man ang mga banwa, kay diri nagabakal ang mga tawo sang ila pagkaon kag ang iban naman nagaobra sa mga kompanya diri kag naganegosyo. Ang pila sang manggaranon nga mga tag-iya sang kompanya, mga negosyante, kag mga mangunguma sa mga banwa, amo ang nakaimbento sang una nga mga makinaryas sa pagpanguma.

Sang mga tuig 1700, si Jethro Tull, nga isa ka mangunguma sa England, nakaimbento sang ginaguyod sang kabayo nga makinarya, kag tadlong ini magtanom sing binhi. Tungod sini gin-untatan na ang pagsab-og nga nagauyang lang sang mga binhi. Sang 1831, si Cyrus McCormick nga taga-United States, nakaimbento sing isa ka makinarya sa pagpangani. Ginaguyod ini sang kabayo kag lima ka beses nga mas madasig sangsa pagpanggarab. Sa amo  man nga tion, ang mga negosyante halin sa baybayon sang Andean sa South America nagdala sing abono sa Europa. Sa bulig sang mga makinarya kag mga abono, nagdamo ang patubas sa mga kaumhan. Pero ano ang epekto sini sa mga tawo?

Bangod sa pag-uswag sang pagpanguma, nagbarato ang mga pagkaon sa mga banwa. Ini nga pag-uswag una nga natabo sa Britanya sang mga 1750-1850. Linibo ka pamilya ang nagsaylo sa nagauswag nga mga banwa agod magtrabaho sa mga minahan sang karbon, mga pabrika sang salsalon, mga pantalan, kag mga pabrika sang tela. Kinahanglan gid ini himuon sang imol nga mga mangunguma kay indi sila makasarang magbakal sang bag-o nga mga makinaryas, amo nga diutay lang ang ila patubas kag indi sila makabayad sa ila arkila. Ginabiyaan nila ang ila uma kag mag-istar sa gutok nga mga eskwater, diin madasig maglapta ang mga balatian. Sa baylo nga magbuligay ang pamilya sa pagpanguma, ginabiyaan sang bana ang iya pamilya para magtrabaho sa malayo. Bisan ang mga kabataan nagatrabaho man sing malawig sa mga pabrika. Wala madugay, naeksperiensiahan man sang iban nga pungsod ini nga mga pagbag-o.

Dugang Pa nga mga Pag-uswag sa Pagpanguma

Sang 1850, may pila ka pungsod nga may bastante nga pundo agod gamiton sa research parte sa pagpanguma. Nagresulta ini sa mga pagbag-o nga nagapadayon tubtob sa aton panahon. Halimbawa, gintun-an sang mga researcher ang genetics kag nadiskobrehan nila kon paano padamuon ang patubas sang mga tanom kag kon paano ini makabato sa balatian. Nadiskobrehan man nila ang eksakto nga misklada sang nitrate kag phosphate nga kinahanglanon depende sa klase sang tanom kag duta. Sang una, samtang nagatubo ang tanom, masako man ang mga mangunguma sa pagpanghilamon sa uma. Pero sang nadiskobrehan sang mga sientipiko ang mga hilo nga nagapahinay sa pagtubo sang mga hilamon, madamo nga manughilamon ang nadulaan sing trabaho. Sang una, mabudlay gid tapnaon ang mga insekto, ulod, kag bagangan sa uma. Pero sa karon, madamo na nga hilo ang puede magamit sang mga mangunguma para sa halos tanan nga peste. *

Nagbag-o man ang kahimtangan sang mga nagasagod sing sapat. Bangod may mga makinaryas na nga nagakuha sing gatas kag nagapakaon sa sapat, masarangan na sang isa ka manugsagod kag sang iya timbang nga mag-atipan sing mga 200 ka baka. Mas madasig man subong ang pagdaku sang mga baka kag mga baboy, kay sa baylo nga ilawig sila may mga piggery na kag mga toril, gani makontrol ang temperatura sang ila lawas kag ang ila pagkaon.

Dalayawon gid ang resulta sang moderno nga pagpanguma. Ang patubas sang pila ka mangunguma nagdugang sing isa ka gatos ukon isa ka libo ka pilo sa kada trabahador kon ikomparar sang una. Pero ano ang epekto sini nga pag-uswag sa kabuhi sang mga mangunguma?

Nagbag-o ang Pagkabuhi sang mga Mangunguma

Sa madamo nga lugar, nabag-o ang pagkabuhi sang mga mangunguma bangod sang mga makinaryas. Kalabanan nga mga mangunguma kag mamumugon karon kinahanglan nga mangin eksperto sa paggamit kag pagmentinar sang moderno nga makinaryas. Kag nagadamo man ang nagatrabaho nga wala na nagakinahanglan sing bulig sang iban. Wala na sing nagadagyaw sa pagsab-ug, pagpanghilamon, kag pagpangani.

Sa madamo nga pungsod, ang isa ka mangunguma nangin maalam nga negosyante nga eksperto sa pagpadamo sing patubas halin sa diutay lang ukon isa ka klase sang binhi. Daku ang iya ginagasto sa uma, sa mga bodega, kag sa makinaryas. Pero kinahanglan niya gihapon ang bulig sang iban. Ang presyo, bariedad, kadakuon, kag kolor sang iya produkto nagadepende sa kon ano ang ginapangita sang dalagku nga mga kompanya sang pagkaon kag sang merkado. Ang mga eksperto sa pagpanguma amo ang nagatudlo sa iya kon ano nga pamaagi ang gamiton, kag ang mga kompanya amo ang nagasuplay sang iya mga kinahanglanon pareho sang mga abono, hilo, kag haybrid nga mga binhi nga bagay gid sa iya uma. Daku na ang ginbag-o sang iya pamaagi sang pagpanguma kon ipaanggid sa pamaagi nga gingamit sang iya mga katigulangan. Pero nabudlayan gihapon sia, kag ang iban nga tawo nabalaka sa mahimo malain nga mga epekto sini nga pamaagi sang pagpanguma.

May Problema Gihapon ang mga Mangunguma

Sa manggaranon nga mga pungsod, madamo sang mangunguma ang nagabiya sa ila uma bangod indi sila makasarang magkompetensia sa dalagku nga mga korporasyon sa pagpanguma. Ang pila naman ka mangunguma nagpabilin sa ila uma, kag nagpangita sing lain nga obra. Lakip sa sini amo ang pagpatindog sing mga dalayunan para sa mga turista, ukon iban pa nga mga serbisyo subong sang pagha tag sing lugar para sa camping, golfing, kag paghimo sing native nga mga kagamitan. Ang iban naman nagtanom sing mga ulutanon, mga bulak, nagsagod sing mga ostrich, kag mga alpaca.

Sa imol nga mga pungsod, sa diin halos 80 porsiento sang mga pumuluyo ang mangunguma, madamo sang imol nga mga mangunguma ang nakaeksperiensia man sining daku nga mga pagbag-o. Ang internasyonal nga mga kompanya nga nagagamit sing moderno nga mga pamaagi sa pagpanguma mahimo magbakal sing pinakamaayo nga duta para tamnan nila kag ibaligya sa iban nga lugar ang ila patubas. Pero ang mga imol nga mangunguma nagagamit sing pila lang ka makinaryas, kon may ara gid man, sa indi matambok nga duta ukon sa gamay lang nga lote para may ipakaon sa ila pamilya.

Madamo nga mga tagauma karon ang nagasaylo sa mga siudad bangod sang mga pagbag-o nga nagsugod halin pa sang nagligad nga mga siglo. Mahimo nga nakabenepisyo ang iban nga mangunguma sa ila pagsaylo sa siudad, pero ang iban nabudlayan gihapon. Pila lamang ka opisyal ang nagahatag sing epektibo kag mainayuhon nga bulig sa ila. Kinahanglan gid sang mga tawo ang Ginharian sang Dios, kay sa paggahom sini matigayon naton ang mas maayo nga kabuhi!—Isaias 9:6.

[Nota]

[Kahon/Mga retrato sa pahina 23]

DUHA KA PAAGI SANG PAGPANGUMA

Si Eusebio, nga nagapuyo sa Andes, nagapanguma kag nagasagod sing 14 ka baka. “May mga ngalan sila tanan,” siling niya. “Nanamian gid ako magpanguma. Kami ang nagatanom kag nagasagod sang amon mga ulutanon. Nagadagyaw man kami sang akon asawa sa amon mga kaingod sa pag-arado kag pagpangani, kag nagadagyaw man sila sa amon. Wala kami sing makinaryas sa pagpanguma. Baka ang amon ginagamit sa pag-arado, kag ginasadol namon ang mga bakilid.

“Gin-aratay sadto ang amon mga baka. Amo nga nag-eskwela ako subong beterinaryo. Sugod sadto, wala na kami napatyan sing sapat, kag mabuligan ko naman karon ang akon mga kaingod kon magmasakit ang ila mga sapat. Nagabaligya kami sing keso sa merkado sang amon baryo, pero gamay lang ang amon kita. Bisan pa sini, wala gid kami nagutman sang amon anom ka kabataan.”

Si Richard nga taga-Canada may 500 ektaryas nga ulumhan. Duha lang sila sang iya ginasuhulan ang nagapananom kag nagapangani sa iya uma.

“Sa karon, ang pagpanguma mas makakalapoy sa hunahuna sangsa lawas,” siling ni Richard. “May aircon ang akon traktora kag harvester para indi ako mayab-ukan kag indi masudlan sang mga sapatsapat. May makinarya ako nga nuebe metros ang kalaparon, gani makasab-ug ako kag makaani sing 65 ektaryas sa isa lang ka adlaw. Nagasalig lang ako sa makinaryas, pero amo ini ang nagahatag sa akon sing problema. Kon kaisa nagapangutang ako agod may ibakal sing bag-o nga makinaryas. Mabayaran ko ang akon utang kon maayo ang panahon, presyo sang produkto, kag kon gamay ang interes sang bangko. Ang problema sa pagpanguma sa amon lugar naghatag sing problema sa mag-asawa nga mga mangunguma kag ang iban nagahikog pa gani.”

[Retrato sa pahina 21]

Bangod naimbento ang makinarya nga McCormick sang 1831, nagdasig sing lima ka pilo ang pagpangani

[Credit Line]

Wisconsin Historical Society, WHi-24854