Ang “Nadula nga Kalibutan” sang Bolivia

SANG 1906, gin-istorya sang presidente sang Royal Geographical Society sang Britanya si Colonel Percy Harrison Fawcett tuhoy sa daku nga posibilidad nga magtin-ad ang South America. Ginpakita niya kay Fawcett ang isa ka tsart kag nagsiling: “Tan-awa bala! Damo pa ang blangko kay diutay pa lang ang aton nahibaluan parte sa sini nga lugar.” Ginpangabay niya dayon si Fawcett nga kadtuan kag usisaon ini nga lugar, kag nagpasugot ang koronel.

Sa iya mga dyurnal, ginlaragway ni Fawcett ang madabong katama nga mga kabukiran nga ginatawag karon nga Huanchaca Plateau sa Bolivia. Gintawag niya ini nga lugar nga “isa ka nadula nga kalibutan.” * Ang iban nagapati nga ang mga dyurnal kag mga nakuha nga laragway ni Fawcett amo ang nagpahulag sa Britaniko nga awtor nga si Sir Arthur Conan Doyle sa pagsulat sang nobela nga The Lost World, diin ginlaragway sa sini ang kalibutan sang mga “amu” kag ang makahaladlok nga mga dinosaur nga nagakabuhi pa kuno tubtob subong. Sa karon, nalakip sa sining halos wala pa matandog nga bahin sang Bolivia ang tuman katahom nga Noel Kempff Mercado National Park, nga ginhimo nga isa ka World Heritage sang tuig 2000. *

Nahamtang ini sa aminhan-sidlangan sang Bolivia malapit sa dulunan sang Brazil. Ini nga parke isa ka kahanayakan nga halos wala pa makadtuan kag nagalapad sing mga 15,000 kilometros kuadrados. May lima ini ka ecosystem: kagulangan sang evergreen nga mga kahoy, kagulangan sang mga kahoy nga nagakalagas ang mga dahon, malapad nga mga kapatagan sang laya nga mga tanom, mga katunggan, kag kagulangan nga may mga katunggan. Ang Huanchaca Plateau isa ka pil-as nga bato nga nagalapad sing 5,180 kilometros kuadrados kag nagataas sing mga 550 metros. Kaangay ini sang talaytay nga nagalawig sing 150 kilometros nga nagasubay sa dulunan sang parke sa sidlangan. Sa sini nga lugar, may madamo nga mga suba nga nagailig pakadto sa mga 20 ka busay, lakip ang Salto Susana Falls, Arco Iris Falls, Federico Ahlfeld Falls, Gemelas Falls, kag El Encanto Falls.

Ang Panugod sang Amon Paglagaw

Ini nga parke indi mahapos kadtuan, amo nga nagaganyat ini sa mga turista nga interesado indi lamang sa pagtan-aw sa sini nga lugar kundi sa pagsakdag man sa panikasog nga amligan ang ilahas nga mga sapat kag tanom kag ang palibot. Madamo sa ila ang nagsakay pa sa eroplano halin sa Santa Cruz, sa sentro sang Bolivia. Kami naman nagdesisyon nga biyahion paagi sa salakyan ang 700 kilometros nga kalayuon para maagyan namon ang mga kaumhan sang Bolivia. Samtang nagabiyahe kami, may nakita kami sa uluunhan nga nagahulaghulag nga daw mga dahon nga sarisari ang kolor. Ini gali nga mga “dahon,” mga alibangbang, kag indi lang kami ang nagapanilag sa ila. Ara man ang madamo kag gutom nga mga halo nga nagatiidtiid kag ginakaon ining makaluluoy nga mga alibangbang.

Pag-abot namon sa parke, nakilala namon ang amon guide, nga si Guido, sa La Florida nga nahamtang sa pangpang sang Paragua River. Gin-updan kami ni Guido kag ginpasakay sa isa ka pontoon boat agod makatabok kami sa suba dala ang amon salakyan. Sang nakatabok na kami, nagbiyahe kami liwat pakadto sa Los Fierros, ang lugar nga amon kampingan. Sa alagyan, may nakita kami nga isa ka pintukpintukon nga lobo kag isa ka pispis nga nightjar nga nagsurip sa atubangan sang amon salakyan.

 Pagkaaga, ginpukaw kami sang magahod nga huni sang apat ka matahom nga pispis nga macaw. Asul kag dalag ang ila bulbol kag nagahapon sila sa isa ka kahoy sa gua sang amon tululugan. Daw pareho lang nga nagasiling sila sing, “Welcome gid kamo diri sa amon!” Ining makalilipay nga panugod sang amon una nga adlaw diri sa parke nagapakita nga indi gid namon malipatan ini nga eksperiensia.

Puno sing Kabuhi

Ang Noel Kempff Mercado National Park ginapuy-an sang sobra sa 600 ka sahi sang pispis, 139 ka sarisari nga mamalya (mas madamo pa sangsa tanan nga makita sa North America), 74 ka sahi sang reptilya, kag mga 3,000 ka sahi sang alibangbang, wala labot sa indi maisip nga iban pa nga sahi sang insekto. Makita diri ang sobra sa 20 ka sahi sang pikoy, subong man ang mga pispis nga harpy eagle, hoatzin, kag manakin. Si Nick Acheson, nga nagatrabaho subong manug-amlig sa palibot kag nagatuon parte sa mga pispis, nagsiling nga “nagakadto diri ang mga bird-watcher halin sa bug-os nga kalibutan bangod diri nila makita ang pinasahi nga mga espesyi subong sang rufous-sided pygmy-tyrant kag black-and-tawny seedeater.”

Nalakip man sa madamo nga mamalya diri ang dalagku nga mga anteater, madamol sing bulbol nga lobo, jaguar, peccary, tapir, kag pampas deer. Ang madamo nga suba sa palibot sang parke puno man sing kabuhi. Nagaistar diri ang 62 ka sahi sang ampibian kag 254 ka sahi sang isda, subong man mga buaya, dalagku nga mga otter sa suba, capybara, kag ang matahom nga mga dolpin nga pink ang kolor. Ini nga parke para gid sa mga tawo nga nanamian magtan-aw kag mangusisa parte sa kinaugali.

Bangod sa dalagku nga mga sapat sa Amazonia, madamo nga bisita, pati kami, ang nabalaka kag nagahalong gid. Ginsugiran kami sang administrador sang Los Fierros parte sa iya una nga gab-i sa sini nga parke. “Nakabugtaw ako sang tungang gab-i kag pamatyag ko may nagatan-aw sa akon,” siling niya. “Nagtamwa ako sa bintana sang amon tululugan kag nakita ko ang isa ka jaguar sa gua nga nagatulok sa akon, kag iskren lang ang ulot namon nga duha! Grabe gid ang akon kahadlok amo nga nanago ako sa banyo asta magkaagahon.” Labi pa gid kami nga nabalaka bangod sa iya gin-istorya.

Pero ang administrador nagsiling pa gid: “Sang ulihi, nahibaluan ko nga ining nagapaningadtingad nga sapat nga pirme nagakadto kon gab-i indi gali makatalagam. Ang matuod, kon mainit ang panahon, ang mga jaguar pirme nagasulod sa balkon kag nagaluko sa mabugnaw nga tiles nga salog. Siempre, makakululba gid ini para sa mga bag-o pa lang nakakadto diri! Sang una, pirme kami nagadala sing pusil, labi na gid kon mag-tour kami kon gab-i, pero subong wala na. Ang mga sapat wala nagabag-o; ang nagabag-o lang amo ang aton pagtamod sa ila.” Pero ginhambalan niya kami nga indi gid pagtinuntuhan ang ilahas nga mga sapat.

Pagkadto sa El Encanto Falls

Gusto gid namon makadtuan ang mga busay. Aga pa kami naglakat upod sa amon guide nga si Guido pakadto sa El Encanto Falls. Ini nga busay nagataas sing 80 metros halin sa Huanchaca Plateau. Naglakat kami sing 6 kilometros sa tunga sang kagulangan. Sa alagyan, ginabugno kami sang mga amu nga daw puro lang kamot kag tiil amo nga gintawag sila nga spider monkey, kag sang mga amu nga ang tingog mabatian sa kalayuon nga  mga tatlo ka kilometro, amo nga gintawag sila nga howler monkey. Sa uluunhan, ang pispis nga daw pabo nga ginatawag piping-guan nga nagapangita sang iya kalan-on, gulpi lang nag-agi sa amon atubangan. Gintudlo man sa amon ni Guido ang mga agi sang tiil sa pangpang sang sapa. Nakilala niya nga mga agi ini sang mga duha ka sahi sang usa, subong man sang tapir, jaguar, kag cougar. Nabatyagan namon nga ginatulok kami sang nagapanago nga mga sapat, kag sa tanan nga tion, ini nga lugar puno sing kabuhi.

Sa sini nga lugar, madamo sing mapanaguan ining nagapanilag nga mga kasapatan tungod nagatubo diri ang tuman kadamo nga sahi sang tanom. Ang matuod, ginabulubanta nga mga 4,000 ka espesyi ang nagapamuhi diri, lakip ang sobra sa 100 ka bariedad sang orkidyas, subong man ang tuman kadamo nga mga kahoy, pako, bromeliad, kag mga balagon. Samtang nagalakat kami, gintilawan namon ang manamit, mahamot, kag lainlain sing kolor nga mga prutas nga nagatubo sa higad sang dalan, subong sang mangaba kag passion fruit.

Sang ulihi, sang nakatabok kami sa isa ka sapa, nabatian na namon ang huganas sang busay nga amat-amat nga nagabaskog samtang nagapalapit kami. Dugaydugay, nakalab-ot kami sa isa ka mahawan nga lugar kag sa atubangan namon yara ang tuman kataas kag tuman katahom nga El Encanto Falls, kag daw napuog sang aso ang idalom sini bangod sang mabaskog nga tubig. Ang mga kabatuhan sa kilid sining matin-aw nga busay puno sang mga pako kag mga bromeliad. “Kon mainit ang panahon,” siling ni Guido, “ang mga amu nagapaligo diri.” Sang mabatian namon ini, nagpaligo man kami. Nalipay gid kami nga ari kami sa sining malinong kag matahom nga lugar kag nagapamati sa huganas sang busay.

Ang Ginbilin nga Hilikuton ni Noel Kempff Mercado

Si Noel Kempff Mercado napatay sang 1986, pero ang hilikuton nga iya ginsugdan para maamligan ini nga bahin sang Bolivia nagapadayon gihapon. Sang 1996, ang gobierno sang Bolivia kag sang United States naghimo sing kasugtanan nga amligan ang 880,000 ektaryas nga kagulangan kag palaparon pa gid ini. Bahin ini sang ila panikasog nga mabuhinan ang greenhouse gas sa iban nga bahin sang kalibutan. Pagkadason nga tuig, gintukod sang gobierno sang Bolivia kag sang tatlo ka kompanya sang enerhiya ang Noel Kempff Climate Action Project. Lakip sa mga nahimo sini nga proyekto amo ang pagpauntat sang lisensia sang mga nagapamulod sang kahoy sa 880,000 ektaryas nga kagulangan. Ini nga kagulangan gindugang sa lugar nga sakop sang parke, amo nga nagdoble ang kalaparon sini.

Ang amon pagkadto sa sining matahom nga lugar nagpabakod pa gid sang amon apresasyon sa Manunuga kag sa matahom kag sarisari nga mga tinuga nga ginbutang niya sa planeta nga Duta. Ang Salmo 104:24 nagasiling: “O GINOO, daw ano kadamu sang imo mga binuhatan! Sa kaalam ginhimo mo sila tanan; ang duta puno sang imo mga manggad.” Sa pagkamatuod, samtang ginalatas namon ining wala pa maguba nga “nadula nga kalibutan,” nagahalong gid kami nga indi namon ini mahalitan. Naapresyar gid namon ang katahom sini kag wala kami sang iban nga dala pauli kundi ang mga piktyur sa amon kamera kag ang handumanan nga indi gid namon malipatan.

[Mga Nota]

[Retrato sa pahina 16]

Purple kag pula nga orkidyas

[Retrato sa pahina 16]

Ang Ahlfeld Falls, sa sulod sang national park

[Retrato sa pahina 17]

Mga macaw

[Retrato sa pahina 17]

Ang El Encanto Falls

[Credit Line sang retrato sa pahina 15]

Aerial: ® 2004 Hermes Justiniano/BoliviaNature.com

[Credit Line sang retrato sa pahina 17]

Orchid, Ahlfeld Falls, and macaws: ® 2004 Hermes Justiniano/BoliviaNature.com