Sang Nagpula ang Adlaw

SANG tig-ilinit sang 1783, pila ka bulan nga gintabunan sang indi kinaandan nga panganod ang daku nga bahin sang Aminhan nga Hemisperio. Nagpula ang adlaw, nalaya ang mga tanom, kag madamo nga tawo ang napatay. Ang matuod, sa Pransia kag England lamang, ginabulubanta nga linibo ang napatay bangod sini. Madamo katama ang nagbalatian, amo nga ginbudlayan ang mga mangunguma sa pagpangita sing mangangani sa mga patubas nga wala maapektuhan.

Ini nga ‘panganod’ ginapatihan nga “isa sa pinakatalalupangdon nga hitabo sa klima kag pisikal nga proseso sang duta sang nagligad nga isa ka libo ka tuig.” Pero sina nga tion, ang mga taga-Iceland lamang ang nakahibalo nga resulta ini sang indi kinaandan nga paglupok sang bulkan. Suno sa mga eksperto, makaisa lamang ini nagakatabo sa sulod sang ginatos ka tuig. Ang Iceland gid ang natam-an kay mga 20 porsiento sang pumuluyo sini ang napatay.

Ang Paglupok sang Laki Fissure

Sang Hunyo 8, 1783, nakita sang mga pumuluyo sang Síða, sa bagatnan sang Iceland, ang una nga mga palatandaan sang paglupok sang Laki fissure ukon mga litik sa duta. Bangod ini nga hitabo detalyado nga narekord sang mga nakasaksi halin sa lainlain nga pungsod, nasundan sang mga researcher ang adlaw-adlaw nga hulag sang ‘panganod.’ Suno sa isa ka nakasaksi sini sa Iceland nga si Jón Steingrímsson, nakita niya ang “maitom nga aso” halin sa aminhan. Nagdulom ang palibot, ang duta natabunan sang abo, kag dayon naglinog. Nagsiling sia nga pagligad sang isa ka semana, “ang makakulugmat nga kalayo nag-ilig halin sa nalupyakan sang [Suba] Skaftá,” kag ginlamon ang tanan nga maagyan sini. Ginrekord ni Steingrímsson ini nga hitabo sa sulod sang walo ka bulan.

Natabo ini bangod ang 27 kilometros nga litik sa duta nagbuga sing 15 kilometros kubikos nga lava. Nalabawan pa sini ang bisan ano nga rekord sang naglupok nga mga bulkan! Nagbuga ini sa kahawaan sing nagakalayo nga mga bato sa kataason nga ginatos ka metros, kag ang lava halin sa litik nag-ilig sing mga 80 kilometros sa kalaparon nga 580 kilometros kuadrados. Gintabunan sini ang alagyan sang Suba Skaftá.

Pagkadason nga tuig, ang abo kag ang makahililo nga mga kemikal nga nagtupa sa kahilamnan sang Iceland nagpatay sa sobra sa 50 porsiento sang kabakahan kag mga 80 porsiento sang mga kabayo kag karnero. Grabe gid ang gutom bisan diin. Nagbuga man ang Laki fissure sing mga 122 milyones ka tonelada nga sulfur dioxide sa atmospera, kag sang nagsamo ini sa tun-og naporma ang 200 milyones ka tonelada nga acid gas. *

Ang Epekto sa Iban nga Lugar

Sadto nga tion, gindala sang hangin ang makahililo nga aso sa malayo nga mga lugar. Sa Britanya kag Pransia, ang mga tawo nagsiling nga may “pinasahi nga panganod” nga amo pa lang nila nakita. Mabaho ini kag makahililo, amo nga gintunaan ini sang mga balatian sa baga, disenterya ukon balaod, pagsakit sang ulo, pagsakit sang tutunlan, sore eyes, kag iban pa. Ang madamol nga aso sang sulfur dioxide kag sulfuric acid makamamatay gid para sa mga bata kag tigulang.

 Ang isa ka report sa Germany nagsiling nga sa isa lang ka gab-i, ini nga hilo nagpalayong sa mga kahoy sa pangpang sang Suba Ems. Sa England, ang mga ulutanon naghuluyos kag ang mga dahon nalaya nga daw ginsiraban. Pareho man sini ang mga report halin sa Hungary, Italya, Netherlands, Pransia, Romania, Scandinavia, kag Slovakia. Nakalab-ot pa gani ini sa Portugal, Tunisia, Syria, Russia, nakatundan sang China, kag sa Newfoundland.

Mabatyagan man ang epekto sini sa temperatura bangod ginsagang sang nagdamol nga atmospera ang silak sang adlaw. Sang 1784, ang temperatura sa Europa nagnubo sing 2°C sangsa aberids nga temperatura didto sang ulihi nga bahin sang ika-18 nga siglo. Sa Iceland, nagnubo sing mga 5°C ang temperatura. Grabe man ang katugnaw sang 1783/1784 sa North America nga suno sa report, ang dalagku nga mga yelo “naglutaw sa Mississippi . . . pakadto sa Gulf of Mexico.”

Nagapati ang mga iskolar nga ang gutom nga resulta sang paglupok sang Laki amo ang kabangdanan nga diutayan lang maubos ang isa ka grupo sang Inuit nga mga tawo sa aminhan-katundan sang Alaska nga ginatawag Kauwerak. Ginapakita sang mga grano sang mga kahoy nga ang tig-ilinit sang 1783 amo ang pinakamanubo nga temperatura sa Alaska sa sulod sang 400 ka tuig. May istorya pa gani ang mga Kauwerak parte sa tuig nga ang tig-ilinit natapos sang Hunyo, nga ginsundan sang grabe nga katugnaw kag tiggulutom.

Ang Laki kag ang Kalibutan Subong

Ini nga kalamidad sang 1783 halos nalipatan na. Magluwas nga madugay na ini natabo, ang kalabanan nga nakaeksperiensia sini wala makahibalo sang kabangdanan. Pero sa Iceland, ang paglupok sang Laki ginakabig subong ang pinakagrabe nga kalamidad sa kasaysayan sang ila pungsod.

Siling sang iban, silot kuno ini sang Dios. Pero indi amo sini ang ginatudlo sang Biblia. (Santiago 1:13) Wala ginasilutan sang Dios ang matarong kundi ang mga malauton lamang kay “ang tanan [niya nga] dalanon katarungan.” (Deuteronomio 32:4) Sa palaabuton, ipadapat sang Dios sa talalupangdon nga paagi ang iya katarungan kon magpasilabot na sia sa ginahimo sang mga tawo. Suno sa Biblia, katuyuan niya nga dulaon ang tanan nga kabangdanan sang kamatayon kag pag-antos, lakip ang mga kalamidad.—Isaias 25:8; Bugna 21:3, 4.

[Nota]

[Retrato sa pahina 14, 15]

Ang Laki fissure kon tan-awon sa ibabaw

[Retrato sa pahina 14, 15]

Nagapuswak nga lava

[Retrato sa pahina 15]

Ang Iceland kon tan-awon sa satelayt

[Picture Credit Lines sa pahina 14]

Lava fountain: © Tom Pfeiffer; aerial photo: U.S. Geological Survey; satellite photo: Jacques Descloitres, MODIS Rapid Response Team, NASA/GSFC