Ang Nagalusotlusot nga mga Tanel sa Odessa

NAGLITIK ang dingding sang bag-o lang napalitadahan nga apartment. “Nagausmod ang aton balay bangod sa mga tanel,” reklamo sang tag-iya.

Kon may magguba gani nga tubo sang tubig, karsada, ukon iban pa, ang ginabasol pirme amo ang mga tanel sa Odessa nga isa ka matahom nga siudad sa Ukraine sa Black Sea. Ginabulubanta nga ining nagalusotlusot nga mga tanel nagalaba sing 2,500 kilometros kag mahimo amo ini ang pinakadaku nga tanel sa kalibutan.

‘Paano nahimo ini nga mga tanel?’ pamangkot namon. ‘Ano ang papel sini sa kabuhi sang mga tawo nga nagaistar sa ibabaw?’ Ang pag-tour sa sini nga lugar nagsabat sa amon mga pamangkot.

Paglagaw sa Idalom Duta

Nagsakay kami sa bus halin sa estasyon sang tren sa Odessa upod sa malipayon nga mga bakasyunista kag mga estudyante. Samtang nagabiyahe kami, gin-istorya sa amon sang guide kon paano nahimo ang mga tanel.

Nagsiling sia nga ang mga tanel ginhimo sang mga dekada 1830, sang kinahanglan sang siudad ang indi mahal kag mahapos matigayon nga materyales para sa konstruksion. Maayo lang kay sa idalom sang siudad, nagasinampaw lang ang mamag-an kag mabakod nga mga igang nga apog. Gani, ang pagkuha sining mga igang nangin maumwad nga palangabuhian sang nagauswag nga siudad. Sa padayon nga pagkutkot sang mga minero, naporma ini nga mga tanel.

Madasig nga nagdamo ini nga mga tanel bangod sa pataka lang kag wala sing pasingadtuan nga pagkutkot. Sobra sa 35 metros ang kadalumon sang mga tanel kag kon kaisa, nagasugat-anay na ini kag nagaikis-ikis. Kon maubos na ang igang sa isa ka tanel, makutkot naman sila sing bag-o. Sang ulihi, ini nga mga tanel naglab-ot na sa gua sang siudad.

Wala madugay, ang amon bus nakaabot sa Nerubaiske, isa ka gamay nga lugar sa aminhan sang Odessa. Nagpalapit kami sa isa ka igang nga pader nga may gate nga salsalon. Ang amon guide nagsiling: “Masulod na kita sa lugar nga gin-istaran sang mga nagsuporta sa Sobyet sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Mahibaluan ninyo kon paano sila nagkabuhi diri sadto.” Suno kay Andriy Krasnozhon, nga isa ka eksperto parte sa tanel, may isa ka grupo nga nagtener diri sing 13 ka bulan.

 “Magluwas sa ila,” siling niya, “madamo pa ang nagbulosbulos istar sa lainlain nga bahin sang mga tanel. Lakip sa ila ang mga kawatan, mga pirata, kag mga kontra sang gobierno. Palareho lang ang ila inagihan diri.”

Samtang nagasulod kami sa isa ka alagyan, amat-amat nga nagadulom. “Ini nga mga tanel indi lamang palanaguan kay ginpanami man ini para mangin komportable istaran,” siling sang amon guide. “May kuarto diri para sa kalingawan, diin ang mga lalaki nagahampang sing checkers, chess, ukon domino bisan nagakandila lang. May mga kuarto man para sa lalaki kag babayi nga ginguhab sa mayor nga tanel. Sa sulod sining mga kuarto, nagguhab man sila sing mga hiligdaan kag ginbutangan sing dagami kag diri sila nagatulog. May bahin man sa mga tanel nga ginhimo nga ospital. May mga katre ini kag kuarto para sa operasyon. Ang mga babayi nagaluto sa kalan nga human sa igang, kag ang aso ginapasungaw nila sa tanel sa ibabaw.”

Ang naibabaw nga bahin sang tanel daw espongha kon tan-awon, pero matig-a ini. Nagaikis-ikis lang ang agi sang mga lagari sa dingding nga nagapakita nga ginkuhaan ini sang mga igang. Ang mga dingding daw papel de liha kagaras. “Kon maggua sa tanel ang mga nagaistar diri, nagailis sila sing bayo para indi sila mapanimahuan sang mga German,” paathag sang amon guide. “Lain ang baho sang tanel kag nagatapik ini sa bayo.”

“Ang pinasahi pa gid sa pag-istar sa idalom duta,” siling sang amon guide, “amo ang grabe nga kadulom.” Ginpatay niya ang suga para maeksperiensiahan namon ini. “Indi sa tanan nga tion mapasiga nila ang ila kingki,” siling niya. Samtang nagapangapkap kami sa dingding, nagsiling sia, “Ginasuyop sang mga bato ang gahod, gani kon magtalang ka, indi mabatian ang imo singgit.” Maayo lang kay ginpasiga niya liwat ang suga!

“Tigduha lang ka oras ang relyebo sang mga guardia diri,” siling niya, “kay kon madugayan ang isa sa kadulom kag tuman nga kalinong, magapamensar sia nga may nabatian sia nga mga gahod bisan wala.” May buho sa ibabaw sang tanel nga ginaagyan namon, amo nga makita namon ang isa pa ka tanel sa ibabaw. Sa pensar ko: ‘Diin ini nagsugod? Diin ini malapos?’ Daw gusto ko pa gid ini usuyon. “Mga 1,700 kilometros pa lang sang tanel ang nahimuan sing mapa,” siling sang amon guide, “gani madamo pa sing dapat himuon.”

Sining karon lang, may nadiskobrehan pa gid nga bag-o nga mga tanel. Sa sulod sini, may nakita sila nga mga pamantalaan nga isa na ka gatos ka tuig, mga kingki nga gingamit antes sang rebolusyon, kag kuarta sang panahon sang mga czar. Ini nga mga pagkabutang, nga wala matandog sa sulod sang mga dekada, iya sang mga nag-istar anay sa sining madalom, madulom, kag malaba nga mga tanel sa Odessa.—Gin-amot.

[Kahon/Retrato sa pahina 25]

BAHANDI NGA MGA TINUKOD

Makita gihapon sa siudad sang Odessa ang matahom nga mga tinukod nga human sa igang. Ang mga puertahan sa basement sa pila sining mga tinukod nagapadulong sa mga tanel. Padayon gihapon ang paghimo sing mga tinukod nga human sa igang.

[Retrato sa pahina 24, 25]

Mga katre sang ospital nga gingamit sang mga Sobyet sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II

[Retrato sa pahina 24, 25]

Ginabulubanta nga mga 2,500 kilometros ang kalabaon sang mga tanel sa Odessa