Pagbantay sa Kalibutan

“Mas malawig sing mga 14 ka tuig ang kabuhi sang mga tawo nga wala nagapanigarilyo, aktibo, haganhagan mag-inom sing alkohol, kag nagakaon sing prutas ukon utan kada adlaw sangsa mga tawo nga wala nagahimo sini.” Suno ini sa 11 ka tuig nga pagtuon sa 20,000 ka tawo.—UC BERKELEY WELLNESS LETTER, U.S.A.

“Ang pagbasa amo ang pinakamaayo nga paagi para makarelaks. . . . Bisan ang anom lang ka minutos nga pagbasa makabuhin na sing sobra sa 60 porsiento nga stress.”—INDIA TODAY INTERNATIONAL, INDIA.

Ginpabay-an nga “mga Hampanganan”

“Ang pagsarurot sang ekonomiya nangin rason kon ngaa madamo nga sakayan ang ginpabay-an,” siling sang The New York Times parte sa nagakatabo sa Estados Unidos. Ginapanas sang mga tag-iya ang mga ngalan kag numero sang ila mga sakayan kag ginapabay-an na lang ukon ginapalugdang ini, kay basi pa lang may makuha sila nga insurance. Ngaa ginahimo nila ini? “Ang iban . . . pareho na sang mga indi makabayad sang hulugan sa ila balay: kadaku sang ila ginabayaran sa butang nga naganubo ang presyo, amo nga nagdesisyon sila nga indi na lang pagpadayunon ang pagbayad,” siling sang Times, nga nagtawag sining mga sakayan subong “mga hampanganan nga mahal mentinahon kag manubo na ang balor.” Ang pamantalaan nagpaathag: “Indi man nila ini mabaligya, kay madamo na ang ginabaligya nga segunda mano nga mga sakayan. Wala sila sing ginatos ka dolyar nga inugbayad kada bulan para sa pier kag pagmentinar sini. Kag wala man sila sing linibo ka dolyar nga inuggasto para legal ini nga madispatsar.”

Ang Lawas nga Gusto sang mga Bata

Ang mga bata nga mga apat pa lang ka tuig “nagatinguha na nga bag-uhon ang ila lawas para mailog ang ginasiling sang mga tawo nga matahom,” report sang Sunday Telegraph sa Sydney. Ginapakita sang isa ka pagtuon parte sa pangaon kag pag-ehersisyo sang mga bata nga interesado gid sila sa kadakuon sang ila lawas. Ang mga bata nga babayi gusto magniwang kag ang mga bata nga lalaki naman gusto magmaskulado. “Daw makita sa mga bata ang opinyon sang ila iloy nga indi man kontento sa ila lawas,” suno sa mga nagapanguna sa sini nga pagtuon.

Mga Bata nga Nagapamalaklon sa Internet

“Beinte porsiento sang kabataan [sa United Kingdom] ang nagapamalaklon sa Internet nga wala makahibalo ang mga ginikanan kag katunga sa ila ang nagagamit sang mga credit card sang ila ginikanan,” report sang The Daily Telegraph sa London. Nahibaluan sang kabataan ang mga site kag mga password nga ginagamit sang ila ginikanan sa pagpamalaklon sa Internet. Amo nga mahapos man nila mahibaluan ang numero sang credit card sang ila ginikanan. Wala gid mapensaran sang kalabanan nga ginikanan nga mahimo ini sang ila kabataan. Ang matuod nga nahibaluan sang kabataan “lain gid” sangsa ginapatihan sang mga ginikanan nga nahibaluan nila, siling sang report. Magluwas sini, mahimo man mabiktima sang pagpanunto ang mga ginikanan. Gani may laygay para sa mga ginikanan nga nagapamalaklon sa Internet: “Kuhaa dayon sa Internet ang mga detalye sang imo credit ukon debit card,” magtransaksion lamang sa masaligan nga mga Web site, kag “mag-log-out dayon.”