Ang Sarisari nga Kabuhi sa Upper Amazon

I-PLAY

Ang Sarisari nga Kabuhi sa Upper Amazon

HALIN sa tiilan sang Peruvian Andes, makita ang madamol nga kagulangan nga nagalapad sing mga 3,700 kilometros patabok sa kontinente sang South America. Ining berde nga kagulangan naglab-ot man sa asul nga Atlantic Ocean.

Ang bahin sini nga kagulangan sa Peru—ang Amazon—nagasakop sa halos 60 porsiento sang pungsod. Diutay lang nga populasyon sang Peru ang nagaistar diri. Pero isa ini sa mga kagulangan sa kalibutan nga tuman ka bugana sa mga sapat kag mga tanom nga ang iban nagataas sing 35 metros. Sobra sa 3,000 ka sahi sang alibangbang ang nagalupadlupad diri. Makita man diri ang mga 4,000 ka espesyi sang orkidyas nga nagapailaila sang ila matahom nga mga bulak. Ari man diri ang sobra sa 90 ka sahi sang man-ug nga nagapanago sa talon. Kag ginabulubanta nga 2,500 ka sahi sang isda, lakip ang sili kag piranha, ang nagalangoylangoy sa mga suba kag mga sapa sini.

Ang pinakadaku sa sining mga suba kag mga sapa amo ang Amazon River. Sa pila ka lugar, mga 2.5 asta 3 metros nga ulan ang nagatupa sa sini nga kagulangan kada tuig, amo nga ang tubig sang Amazon kag sang 1,100 ka mga suba kag sapa sini nagaawas sa kagulangan. Bangod nagasamo ang init kag hun-og, napuno sing alisngaw ang palibot nga gusto gid sang mga tanom. Pero katingalahan nga ining madabong nga mga tanom nagatubo sa daga, ang sahi sang duta nga indi maayo pangumahan.

Gin-istaran Sadto Pa

Sin-o bala ang gusto mag-istar sa sini nga lugar? Nagapati ang mga arkeologo nga minilyon ang nagaistar sa palibot sang Amazon River sang nagligad nga mga siglo. Sa karon, ginabulubanta nga mga 300,000 ang nagaistar sa Peruvian Amazon kag nabahinbahin sila sa sobra 40 ka tribo. Katorse kuno sa sining grupo sang mga tumandok ang halos wala na nagasimpon sa iban nga tawo. Ini nga mga tribo nakig-angot anay sing makadali sa “sibilisado” nga mga tawo, pero nagbalik sila sa pinakaligwin nga bahin sang kagulangan agod indi na maintrahan ang ila kabuhi.

San-o nag-istar sa kagulangan ini nga mga tawo kag diin sila naghalin? Suno sa mga eksperto, ginatos ka tuig antes sang Kumon nga Dag-on, ang una nga nag-istar diri naghalin sa aminhan. Ang tribo nga Jivaro (bantog bangod ginapreserbar nila ang ulo sang ila mga ginpamatay) naghalin sa Caribbean; kag ang mga Arawak naghalin naman sa Venezuela. Ang iban pa nga tribo ginapatihan nga naghalin sa Brazil sa sidlangan kag sa Paraguay sa bagatnan.

Kon maplastar na nila ang ila ilistaran, ang kalabanan sining mga tribo sa palibot lamang nagapangayam kag nagatinipon. Nagatanom man sila sing mga tanom nga nagatubo sa bat-us nga duta, subong sang balinghoy, katumbal, saging, kag mais. Suno sa pila ka Espanyol nga manunulat, ang pila sining mga tawo organisado katama. May mga bodega sila sang pagkaon, kag may mga paagi sila sa pagsagod sang ilahas nga mga sapat.

Lainlain nga Kultura

Sang ika-16 kag ika-17 nga siglo, nakalab-ot sa Amazon ang nagapanakop nga mga Espanyol. Wala madugay, nag-abot man ang Jesuita kag Franciscan nga mga misyonero. Tuyo nila nga kumbertihon sa Romano Katoliko ang mga tumandok. Ginhimuan sini nga mga misyonero sing mapa ang Amazon amo nga nangin interesado man sa sini ang Europa. Pero nagdala man sila sing balatian kag kapahamakan.

Halimbawa, sang 1638 may misyon nga ginhimo sa lugar nga ginatawag subong nga Maynas Province. Gintipon sang mga misyonero ang mga tumandok, ginsimpon ang mga tribo nga nagaaway, kag ginpilit sila nga makigbahin sa komunidad. Ano ang ila katuyuan? Bangod ginatamod nila nga ignorante kag kubos ang mga tumandok, ginpilit sila nga magtrabaho para sa mga misyonero kag mga Espanyol. Bilang resulta sang ila pagpakig-upod sa mga taga-Europa, linibo sa ila ang napatay sa tipdas, sulalob, dipteria, kag aro. Linibo man ang napatay sa gutom.

Madamo nga Indian ang nagpalagyo sa mga misyon sining relihioso nga mga grupo, kag madamo man nga misyonero ang ginpatay sang nagbato ang mga tumandok. Ang matuod, may tion sang maaga nga bahin sang ika-19 nga siglo nga isa na lamang ka pari ang nabilin sa Amazon.

Ang Kabuhi Nila Subong

Sa karon, madamo nga tumandok ang nagasunod gihapon sa ila tradisyon. Halimbawa, amo man gihapon ang hitsura sang ila mga balay. Human ini sa kahoy nga ginpulod nila sa kagulangan, kag gindingdingan kag gin-atupan sang pawod kag iban pa nga mga dahon. Bangod matag-as ang bayaw sang ila balay, wala sila sing problema kon magbaha kag indi man sila madali masulod sang makatalagam nga mga sapat.

Lainlain ang bayo kag dekorasyon sa lawas sang kada tribo. Ang mga nagaistar sa tunga sang kagulangan nagasuksok sing bahag ukon sing malip-ot nga palda kag ang mga bata nagauba lang. Pero gin-ilog naman sang mga tumandok nga pirme nagapakig-angot sa mga tawo sa gua ang pamayo sang mga taga-Katundan. Ginatuhugan man sang iban ang ila ilong ukon dulunggan kag ginabutangan ini sing singsing, lipak, tul-an, ukon bulbol. Ginatuhugan naman sang iban nga tribo, pareho sang mga Mayoruna, ang ila guya. Ginakiskisan naman sang iban sa tribo sang Tucuna kag Jivaro ang ila mga ngipon. Sa pila ka tribo, ginabugnot nila ang ila mga balahibo kag ginapikahan ang ila panit.

Ang mga tawo sa Amazon pamilyar sa linibo ka tanom sa kagulangan kag ang iban sini ginagamit nila nga bulong. Nakahimo sila sing bulong para sa kagat sang man-ug, disenterya ukon balaod, sakit sa panit, kag iban pa. Antes pa madiskobrehan sang mga tawo sa Katundan ang goma, ginakuha na sang mga tawo sa Amazon ang tagok sang rubber tree para ipangtapal sa mga basket ukon himuon nga mga bola. Sa kagulangan man nila ginakuha ang mga materyales para sa ila transportasyon kag komunikasyon. Halimbawa, ginapulod nila ang mga kahoy kag ginahimo ini nga baruto para makalakbay sila sa mga suba. Ginabuhuan man nila ang dalagku nga mga troso para makahimo sila sing mga dram. Amo ini ang ila ginapatikpatik para mapalab-ot ang ila mga mensahe bisan sa malayo!

Ang Impluwensia sang mga Shaman kag sang Disparatis

Ang mga pumuluyo sang Amazon nagapati nga kon gab-i may nagalagawlagaw nga mga kalag, mga espiritu nga nagapabalatian, kag mga dios nga nagapanago sa mga suba kag nagahulat sang ila biktimahon. Halimbawa, ang Aguaruna isa sa pinakadaku nga tribo sa Peru. Nagasimba sila sa lima ka dios: Ang “Amay nga Mangangaway,” “Amay nga Tubig,” “Iloy nga Duta,” “Amay nga Adlaw,” kag “Amay nga shaman.” Madamo sa ila ang nagapati nga ang tawo mangin tanom ukon sapat. Bangod nahadlok sila nga maakig ang mga espiritu, may mga sapat nga wala nila ginapatay kag nagapangayam lamang sila kon kinahanglan.

Ang nagadumala sa ila relihioso nga mga tradisyon kag katilingban amo ang mga shaman, ukon albularyo. Nagagamit sila sing mga tanom nga makapa-high sa ila. Ang pila ka tumandok nagakadto sa ila para magpabulong, mabal-an ang matabo sa ila pagpangayam kag pagpananom, kag sa pagpakot sang palaabuton.

Madula Ayhan Ini?

Madasig nga nagagamay ang Amazon. Ginahimuan na ini sing mga haywey, ginaumhan, kag ginatamnan sang coca. Kada adlaw, ang ginaguba nga kagulangan sang mga illegal logger nagalapad sing mga 590 ka ektarya! Bisan gani ang mga suba kag mga sapa nga nagaangot sa Amazon River nahigkuan man bangod sa pagmina kag ilegal nga produksion sang cocaine.

Nabatyagan gid sang taga-Amazon ang mga epekto sang pagkabuhi sa ginatawag sang Biblia nga “makahalanguyos nga mga tion nga mabudlay atubangon.” (2 Timoteo 3:1-5) Maguba na lang bala sing bug-os ang Amazon? Ginapasalig kita sang Biblia nga indi ini matabo. Kon maggahom na ang Ginharian sang Dios, ang bug-os nga duta mangin paraiso, kay amo gid ini ang katuyuan sang aton Manunuga.—Isaias 35:1, 2; 2 Pedro 3:13.

[Retrato sa pahina 16]

Amazon River

[Retrato sa pahina 17]

Lima ka dios ang ginasimba sang mga Aguaruna

[Retrato sa pahina 17]

Mga babayi sa tribo nga Lamas

[Retrato sa pahina 18, 19]

Tumandok sang Amazon nga nagagamit sing sulpot sa pagpangayam

[Credit Line]

[Retrato sa pahina 18]

Kinaandan nga balay didto

[Retrato sa pahina 19]

Kada adlaw, ang ginaguba nga kagulangan sang mga illegal logger nagalapad sing mga 590 ka ektarya

[Credit Line]

[Picture Credit Line sa pahina 16]

[Picture Credit Lines sa pahina 17]

MAGMATA!