Ano ang Makabulig Kon Nagaang-ang Ka?

“Kon mag-ang-ang ako, ginanerbios ako, gani nagaang-ang pa gid ako tapat. Pamatyag ko ara ako sa dalumdalom nga buho kag indi na makagua. Isa ka bes, nangayo ako sing bulig sa psychologist. Nagsiling sia nga dapat magnobya ako kag mag-sex para magdugang ang akon kompiansa! Siempre, wala na ako nagbalik didto. Gusto ko nga batunon ako sang mga tawo kon ano gid ako.”—Rafael, 32 anyos.

ANO ayhan ang imo batyagon kon bisan maggawad ka lang sang tiket sa bus nagapalamalhas ka na kag indi makahambal sing diretso? Amo sini ang nagakatabo sa mga 60 milyones ka tawo sa bilog nga kalibutan. Buot silingon, isa sa kada 100 ang nagaang-ang. Pirme sila ginasunlog kag ginasimusimo. Ginapatihan pa gani nga mango sila bangod simple lang nga mga tinaga ang ila ginagamit para indi sila mabudlayan magmitlang.

Ano ang kabangdanan sang pag-ang-ang? May bulong bala ini? May mahimo bala ang mga nagaang-ang para magtalunsay sila maghambal? * Paano sila mabuligan?

Ano ang Kabangdanan Sini?

Sang una, ginapatihan nga ang mga nagaang-ang ginasudlan sang malain nga mga espiritu nga dapat paguaon. Sang 1000 asta 1400 A.D., ang dila naman ang ila ginbasol. Gani ginapaso nila ini sang mainit nga salsalon ukon ginabutangan sang makahang nga mga panakot! Sang masunod nga mga siglo, ginautod sang mga doktor ang mga ugat kag maskulo sang dila kag ginakuha pa gani ang tonsil. Pero wala gihapon mapauntat sining mga pamaagi ang pag-ang-ang.

Ginapakita sang mga research subong nga mahimo madamo ang kabangdanan sang pag-ang-ang. Mahimo nga isa sini amo ang stress. Mahimo man nga ginpanubli ini kay mga 60 porsiento sang mga nagaang-ang may kapamilya nga nagaang-ang man. Dugang pa, ginapakita sang mga pagtuon nga ang utok sang mga nagaang-ang may lain nga paagi sa pagproseso sang lenguahe. Ang iban sa ila “mahimo nga nagasugod na hambal antes pa madikta sang utok kon paano mitlangon ang mga tinaga,” siling ni Dr. Nathan Lavid sa iya libro nga Understanding Stuttering. *

Gani, mahimo nga indi ang utok ang panguna nga kabangdanan sang pag-ang-ang, subong sang pagpati anay. “Buot silingon, indi mabulong ang pag-ang-ang kon silingon mo lang ang nagaang-ang nga kay-uhon niya ang paghambal,” siling sang libro nga No Miracle Cures. Pero, mahimo pamensaron sang mga nagaang-ang nga pirme magasala ang ila paghambal. Amo nga mahimo makulbaan sila maghambal sa atubang sang madamo nga tawo ukon sa telepono.

 Bulig Para sa mga Nagaang-ang

Pero katingalahan nga ang mga nagaang-ang talagsa lang ukon wala gid gani nagaang-ang kon nagakanta sila, nagahutik, nagaistorya sa ila kaugalingon ukon sa ila mga hinuptanan, nagadungan hambal ukon nagailog sang tingog sang iban. Magluwas sini, 80 porsiento sang mga bata nga nagaang-ang ang nag-ayo pagdaku nila. Kamusta naman ang 20 porsiento sa ila?

Sa karon, may mga therapy na para mabuligan ang mga nagaang-ang. Ang pila ka teknik amo ang pagrelaks sang sag-ang, bibig, kag dila kag pagginhawa halin sa suloksulok. Mahimo man tudluan ang mga pasyente nga magginhawa gamay halin sa suloksulok kag amat-amat nga magbuga sing hangin antes maghambal. Dugang pa, mahimo ipahambal sa ila sing malawig ang mga vowel kag pila ka consonant. Samtang nagatalunsay sila, nagaayo man ang ila paghambal.

Mahimo nga matun-an nila ini sa sulod lamang sang pila ka oras. Pero kinahanglan ang linibo ka oras nga pagpraktis para makahambal sila sing talunsay kon ginakulbaan sila.

San-o ini dapat sugdan? Dapat pa bala hulaton nga magdaku ang bata kay basi madula man lang ang iya pag-ang-ang? Ginapakita sang mga pagtuon nga wala pa 20 porsiento sang mga bata nga nagaang-ang sa sulod sang lima ka tuig ang nag-ayo sang ulihi. “Kon anom na sia ka tuig,” siling sang libro nga No Miracle Cures, “mahimo nga indi na mag-ayo ang bata kon indi pag-ipa-therapy.” Gani, “ang mga bata nga nagaang-ang dapat ipakonsulta dayon sa doktor,” siling pa sang libro. Sa sining 20 porsiento sang mga bata nga nagaang-ang asta magdaku, mga 60 asta 80 porsiento sa ila ang nag-ayo sang ginpa-therapy. *

Batuna ang Kamatuoran

Suno kay Dr. Robert Quesal, nga nagaang-ang man, indi mapaabot sang mga nagaang-ang nga mangin talunsay sila sa paghambal  sa tanan nga tion. Si Rafael nga ginsambit sa umpisa, nagaang-ang man gihapon kon kaisa. Nagsiling sia: “Bal-anon gid nga nagaang-ang ako kon magbasa ako, maghambal sa publiko, ukon kon upod ko ang akon crush. Sang una, natahap ako maghambal kay ginakadlawan ako sang mga tawo. Pero sang ulihi, ginbaton ko na ini kag wala na ginaproblemahan. Gani subong kon mag-ang-ang gid man ako, ginakadlawan ko na lang ini. Ginatinguhaan ko nga mangin kalmado kag magpadayon lang sa paghambal.”

Amo man sini ang komento sang Stuttering Foundation of America, nga nagsiling nga “para madula ang pag-ang-ang mas kinahanglan ang pagbato sa kahadlok sangsa manikasog nga magtalunsay sa paghambal.”

Madamo sa mga nagaang-ang ang malipayon gihapon. Ang iban sa ila nangin bantog pa gani, pareho sang physicist nga si Sir Isaac Newton, sang pulitiko sa Britanya nga si Winston Churchill, kag sang Amerikano nga artista nga si James Stewart. Ang iban naman nangin sagad sa pagtokar sing mga instrumento, pag-painting, ukon sa sign language. Dapat gid naton apresyahon ang panikasog sang mga nagaang-ang. Gani, himuon naton ang aton masarangan nga palig-unon kag buligan sila.

[Mga Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 13]

PAANO MO MABULIGAN ANG NAGAANG-ANG?

● Dapat matawhay ang iya palibot. Magalala lang ang iya problema kon pirme lang nagasinakuay.

● Sa baylo nga hambalon mo ang nagaang-ang nga hinayon ang paghambal, dapat ikaw mismo mahinay man maghambal. Pamatii sia sing maayo kag indi sia pagsapara. Indi pagtapusa ang iya ginahambal. Indi dayon magsabat.

● Indi sia paghikayi ukon pagkoreksioni. Ipakita nga interesado ka sa iya ginahambal, indi sa kon paano sia nagahambal. Mahimo mo ini paagi sa pagtulok sa iya mata, ekspresyon sang imo guya, panghulag kag maayo nga mga komento.

● Indi paglikawi ang pag-istorya parte sa pag-ang-ang. Ang pagyuhum kag ang mainayuhon pagsambit kon kaisa sini nga problema makapahamtang sang buot sang nagaang-ang. Mahimo ka makasiling: “Kon kaisa, nabudlayan gid man kita maghambal sang gusto naton ihambal.”

● Labaw sa tanan, ipabatyag sa iya nga ginabaton mo sia kon ano sia.

[Kahon/Retrato sa pahina 14]

“AMAT-AMAT NGA NADULA ANG AKON PAG-ANG-ANG”

Si Víctor, nga pila ka tuig nga nag-ang-ang sang tion nga problemado ang iya pamilya, nag-ayo bisan wala sia nagpa-therapy. Isa sia ka Saksi ni Jehova kag nagapakigbahin sia sa Teokratikong Eskwelahan Para sa Ministeryo nga ginahiwat kada semana sa tanan nga kongregasyon sang mga Saksi. Bisan pa ini nga eskwelahan wala gindesinyo para i-therapy ang mga may problema sa paghambal, ginabuligan sini ang mga estudyante nga mapauswag ang ila paghambal kag makatigayon sing kompiansa.

Ang ila ginagamit nga libro amo ang Magbenepisyo sa Pagpanudlo sa Teokratikong Eskwelahan Para sa Ministeryo. Sa tig-ulo nga “Paglandas sa Pag-ang-ang,” ang libro nagsiling: “Importante ang padayon nga pagtinguha. . . . Kon magapamulongpulong ikaw, maghanda sing maayo. Isentro ang imo igtalupangod sa imo paghambal. . . . Kon magsugod ka sa pag-ang-ang samtang nagahambal, nian, kon posible, hupti nga kalmado ang imo tingog kag paghulag. I-relaks ang mga maskulo sa imo apipingig. Maggamit sing malip-ot nga mga dinalan. Buhini ang paggamit sing mga ekspresyon, subong sang ‘um’ kag ‘ah.’”

Nakabulig bala ini nga eskwelahan kay Víctor? Nagsiling sia: “Ginapanumdom ko sing maayo kon ano ang akon ihambal, imbes nga kon paano ko ini ihambal, amo nga indi ko na mapensaran ang akon problema. Nagapraktis man ako sing maayo. Gani, amat-amat nga nadula ang akon pag-ang-ang.”