Pagsolbar sang “Problema sa Longhitud”

Sang Oktubre 22, 1707, ang grupo sang mga barko sang Britanya naglayag pakadto sa English Channel. Pero nagsala ang ila kalkulasyon sang ila direksion. Gani, apat ka barko ang nakabunggo sa Isles of Scilly. Isa ini ka grupo sang mga isla sa Atlantic Ocean, sa bagatnan-sidlangan sang Land’s End, sa England. Halos 2,000 ka tawo ang napatay.

SANG una, mahapos lang mahibal-an sang mga mananagat ang ila latitud, ukon ang ila distansia pabagatnan ukon paaminhan halin sa equator. Pero wala sila sing eksakto nga paagi sa pagkalkular sang longhitud, ukon ang kalayuon sang ila nalakbay pasidlangan ukon pakatundan. Sang maaga nga bahin sang ika-18 nga siglo, ginatos ka barko ang nagalakbay sa Atlantiko kada tuig, kag pirme lang may nagakabunggo. Pero sang matabo ang trahedya sang 1707, gintinguhaan sang mga Britaniko nga solbaron ang problema sa longhitud.

Sang 1714, ang Parlamento sang Britanya nagtanyag sing padya nga 20,000 ka pound para sa makakalkular sang sibu nga longhitud sa dagat. Subong, minilyon na ka dolyar ang katumbas sini nga padya.

Mabudlay Pero Makapainteres

Mabudlay gid mahibaluan ang longhitud kay dapat sibu ang imo orasan. Ibutang ta nga ara ka sa London. Sang udto, may nagtawag sa imo halin sa lugar nga pareho sa imo ang latitud, pero ang oras sa ila alas 6:00 sang aga sina man nga adlaw. Buot silingon, mga anom ka oras ikaw nga abanse sa iya. Pamilyar ka sa lokasyon sang mga pungsod, gani makasiling ka nga ang nagtawag sa imo ara sa Naaminhan nga Amerika, nga bag-o pa lang nagbutlak ang adlaw. Dayon, ibutang ta nga nahibaluan mo gid ang eksakto nga oras sa ila lugar, indi suno sa time zone kundi suno sa iya lokasyon base sa posisyon sang adlaw. Paagi sini, mahibaluan mo ang iya eksakto nga longhitud.

Sang una, mahibaluan sang mananagat nga udto na paagi lamang sa pagtangla sa adlaw. Kon nahibaluan niya kon ano oras sa ila lugar, ang mabulubanta niya nga longhitud mga 50 kilometros pa halin sa eksakto nga kalkulasyon. Amo lang tani ini ang kinahanglan sa ila anom ka semana nga paglayag para makuha nila ang premyo.

Pero indi amo sina kahapos, kay sang una mabudlay mahibaluan ang eksakto nga oras sa ila ginhalinan. Mahimo magdala ang mananagat sing relo nga may pendulum, pero indi man ini gihapon masaligan kay nagalinggilinggi ang barko kag ang mga de-yabi nga relo indi pa sibu sadto. Isa pa, ang pagbag-obag-o sang temperatura may epekto man sa andar sang relo.  Makabulig ayhan sa ila ang mga butang sa kalangitan lakip ang bulan sa paghibalo sang eksakto nga oras?

Indi Bastabasta

Naghimo ang mga astronomo sing teoriya sa pagkalkular base sa posisyon sang bulan. Nalakip sa sini ang paghimo sing mga tsart nga magabulig sa mga nagalayag nga mahibaluan ang ila longhitud base sa distansia sang bulan sa pila ka bituon.

Sa sulod sang sobra isa ka gatos ka tuig, gintinguhaan sang mga astronomo, matematiko, kag mga nagalayag nga makuha ang eksakto nga kalkulasyon, pero wala sila magmadinalag-on kay komplikado ini katama. Bangod sini, nagsugod ang ekspresyon nga “pagdiskobre sa longhitud” para patuhuyan ang indi bastabasta nga mga problema.

Ginsolbar sang Isa ka Panday ang Problema

Ang isa ka panday nga si John Harrison, nga nagaistar sa Barrow Upon Humber, sa Lincolnshire, nagtinguha nga solbaron ang problema sa longhitud. Sang 1713, sang wala pa sia mag-20 anyos, naghimo si Harrison sing relo nga may pendulum nga halos human tanan sa kahoy. Sang ulihi, naideyahan niya kon paano mabuhinan ang friction kag makontrol ang epekto sang temperatura sa andar sini. Sadto, isa ka minuto kada adlaw ang diperensia sang pinakamaayo nga mga relo sa eksakto nga oras, pero ang mga relo ni Harrison isa lamang ka segundo ang diperensia kada bulan. *

Masunod nga ginpalibugan ni Harrison kon paano mangin sibu ang iya relo sa kadagatan. Pagligad sang apat ka tuig, nagkadto sia sa London para ipasa ang iya plano sa Board of Longitude, nga amo ang mahatag sing premyo. Didto, ginpakilala sia sa isa ka kilala nga manughimo sing relo nga si George Graham, nga nagpautang sa iya para mahimo niya ang iya proyekto. Sang 1735, ginpresentar ni Harrison ang pinakauna nga sibu nga marine chronometer nga relo sa atubang sang Royal Society, nga isa ka grupo sang kilala nga mga sientipiko sa Britanya. Nagabug-at ini sing 34 ka kilo kag human sa saway.

Ginpatestingan kay Harrison ang iya relo paagi sa pagpalayag sa iya pakadto sa Lisbon—indi sa West Indies, nga amo ang ginkasugtan para makuha ang premyo—kag maayo gid ang andar sini. Puede kuntani nga nangabay sia dayon nga gamiton ang relo patabok sa Atlantiko para pamatud-an nga bagay gid ini sa premyo. Ang matuod, sang ginpresentar niya ini sa Board of Longitude, sia lamang ang nagsuya sa iya obra! Bangod perpeksionista, gusto pa gid niya nga panamion ini. Gani, nangayo lang sia sing diutay nga tion kag kuarta para makahimo pa sia sing mas maayo nga relo.

 Anom ka tuig sang ulihi, ang ikaduha nga chronometer ni Harrison, nga nagabug-at sing 39 ka kilo kag mas maayo sangsa una, ginsuportahan sang Royal Society. Pero, indi gihapon kontento si Harrison, nga 48 anyos na. Nagbalik sia sa iya ulubrahan, kag gingamit ang masunod nga 19 ka tuig sa paghimo sang iya ikatlo nga relo nga lain na ang modelo.

Samtang ginahimo niya ang ikatlo nga modelo, may indi hungod sia nga nadiskobrehan. Ang isa man ka manughimo sing relo nakahimo sing gamay nga relo base sa desinyo ni Harrison. Ginapatihan anay nga ang dalagku nga mga relo mas sibu sangsa gagmay. Pero nagdayaw si Harrison sa pagkasibu sining gamay nga relo. Gani, sang gin-iskedyul ang pagtesting sa mga relo sang 1761 paagi sa pagtabok sa Atlantiko, daku gid ang iya pagsalig indi sa ikatlo, kundi sa iya ikap-at nga modelo. Gamay na ini kag nagabug-at lang sing isa ka kilo. Nakasiling kuno si Harrison: “Ginapasalamatan ko gid ang Labing Gamhanan nga Dios sa pagpalawig sang akon kabuhi para matapos ko ini.”

Indi Husto nga Desisyon

Sini nga tion, madali na lang madiskobrehan sang mga astronomo kon paano mahibaluan ang longhitud. Dugang pa, ang nagapanguna sa mga hukom nga magahatag sing premyo amo ang astronomo nga si Nevil Maskelyne. Gintestingan ang relo ni Harrison paagi sa 81 ka adlaw nga paglayag sa Atlantiko. Ano ang resulta? Lima lamang ka segundo ang diperensia sang iya relo! Pero, wala dayon ginhatag sa iya ang bilog nga premyo kay suno sa mga hukom may nalapas sia nga mga pagsulundan kag natabuan lang ang pagkasibu sang iya relo. Sa pihak nga bahin, sang 1766, ginbalhag ni Maskelyne ang mga tsart sang ginbulubanta nga posisyon sang bulan para makalkular sang mga mananagat ang longhitud sa sulod lamang sang tunga sa oras. Ginkulbaan si Harrison kay basi kuhaon ni Maskelyne ang premyo.

Sang 1772, nakilala ang Britaniko nga manuglagulad nga si Captain James Cook. Sa iya ikaduha nga paglayag, gingamit niya ang relo nga gin-ilog sa relo ni Harrison, kag sang ulihi nagsiling sia nga bilib gid sia sa sini. Pero sini nga tion, 79 na si Harrison kag naugot-ugot na sia sa Board of Longitude amo nga nagpalapit sia sa hari sang England. Gani sang 1773, ginhatag kay Harrison ang nabilin sa iya premyo bisan pa wala gindeklarar nga sia ang nagdaug. Tatlo ka tuig sang ulihi, napatay si John Harrison sa iya ika-83 nga kaadlawan.

Pagligad sang pila ka tuig, mabakal na ang marine chronometer sa bili lamang nga 65 ka pound. Nagmatuod ang butang nga daw imposible sadto. Salamat sa kaalam kag dedikasyon sang isa ka panday.

[Nota]

[Diagram/Retrato sa pahina 21]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Paghibalo sang imo longhitud base sa oras

ALAS 6:00 SANG AGA ALAS 12:00 SANG UDTO

NAAMINHAN NGA AMERIKA BRITANYA

[Retrato sa pahina 22]

Ang manughimo sing relo nga si John Harrison

[Credit Line]

SSPL/Getty Images

[Retrato sa pahina 22]

Ang una nga chronometer ni Harrison nga nagabug-at sing 34 ka kilo

[Credit Line]

National Maritime Museum, Greenwich, London, Ministry of Defence Art Collection

[Retrato sa pahina 22]

Ang ikap-at nga chronometer ni Harrison nga nagabug-at sing isa ka kilo (indi eksakto nga kadakuon)

[Credit Line]

SSPL/Getty Images

[Picture Credit Lines sa pahina 20]

Ship in distress: © Tate, London/Art Resource, NY; compass: © 1996 Visual Language