Paano Maproteksionan ang Imo Pamilya sa Trangkaso?

Si Jesus nagsiling nga sa katapusan sining sistema sang kalibutan, ‘may mga peste sa nagkalainlain nga duog.’ (Lucas 21:11) Ang isa sa sini nga mga peste ukon balatian amo ang trangkaso.

ANG ginatunaan sang trangkaso amo ang virus nga makita lang paagi sa mikroskopyo. * Nagasulod ini sa buhi nga mga selula kag nagadamo. Ginaguba sini ang respiratory system, kag mahimo makalaton sa iban kon ang ginatrangkaso mangatsi, mag-ubo, ukon bisan gani mag-istorya lang. Mahimo ini mangin epidemia kon madamo na ang nalatnan.

Indi lamang mga tawo ang mahalitan sang sini nga virus, kundi mga sapat man. Ang mga virus sang trangkaso may type A, B, ukon C. Ang type A nga virus amo ang kalabanan nga ginabangdan sang trangkaso. Mahimo mahibaluan ang type sini nga mga virus paagi sa duha ka klase sang protina nga makita sa gua nga bahin sang virus: ang hemagglutinin (H) kag neuraminidase (N).

Delikado ang mga virus sang trangkaso bangod madasig ini magdamo sa lainlain nga paagi. Mahimo man ini mag-upod sa lainlain nga virus kag mangin bag-o naman nga virus. Kon bag-o ang virus, indi makabato ang aton immune system.

Madamo ang ginatrangkaso kon tigtulugnaw. Ginapakita sang mga pagtuon sining karon lang nga kon tigtulugnaw, ang naggua nga bahin sang virus nangin gel nga nagabulig para magdugay ang virus. Pero, nagakatunaw ini kon makasulod sa mas mainit nga respiratory system sang tawo, kag nagatuga sing impeksion. Wala ginabangdan sang trangkaso ang matugnaw nga tiempo, pero nagabulig ini para maglapta ang virus.

Mga Dapat Himuon

Bangod nahibaluan sang madamo nga gobierno nga dapat ini handaan, may ginhimo na sila nga mga tikang. Pero ano ang mahimo mo? Binagbinagon naton ang tatlo ka paagi para malikawan ang trangkaso:

 Pabakura ang imo lawas: Dapat may bastante nga tulog ang imo pamilya kag nagakaon sing mga pagkaon nga nagabulig sa lawas nga mabatuan ang balatian. Magkaon pirme sing preska nga prutas kag utan, uyas, kag mga pagkaon nga madamo sing protina, kay makapatubas ini sing mga amino acid nga makapabakod sang immune system.

Ang palibot indi dapat matiniran sang kagaw: Tubtob posible, dapat nga natinluan sing maayo ang mga lababo, lamesa, kag iban pa nga tulungtungan. Hugasi dayon ang mga pinggan kag ang mga kagamitan sa pagluto pagkatapos gamit. Labhi man sing regular ang mga punda, habol, kag mga hapin sa hiligdaan. Tinlui sing maayo ang mga butang nga pirme ginatandog pareho sang doorknob, telepono, ukon remote control. Dapat maayo man ang bentilasyon sang inyo balay.

Hupti ang personal nga katinlo: Pirme hugasi ang imo kamot sing habon ukon sanitizer. (Mahimo ka magdala pirme sing gamay nga sanitizer.) Indi paggamita ang tualya sang iban kon mamahid sang imo kamot ukon  guya, bisan pa iya ini sang miembro sang imo pamilya.

Indi pagtanduga ang imo mata, ilong ukon baba kon wala ka kapanghinaw. Kon may tisyu, gamita ini sa pagtabon sang imo baba kag ilong kon nagapangatsi ka ukon nagaubo, kag ihaboy ini dayon. Likawi nga gamiton ang mga gamit sang iban, pareho sang cellphone. Dapat tudluan sing maayo ang mga kabataan parte sa sini. Maayo gid ini sundon ilabi na kon uso ang trangkaso.

Likawi nga Malatnan ang Iban

Posible nga malatnan mo ang iban isa ka adlaw antes mo mabatyagan ang sintomas kag mga lima ka adlaw tapos ka nag-ayo. Mas grabe pa sangsa kinaandan nga trangkaso ang mga sintomas. Lakip sa sini ang hilanat (masami nga mataas), paglingin sang ulo, grabe nga kakapoy, matig-a nga ubo, kag pagpalanakit sang kalawasan. Mas kinaandan naman sa mga bata ang sip-on, paglingin sang ulo, pagsuka, kag paglupot. Kon ara sa imo ini nga mga sintomas, mas maayo nga magpahuway ka na lang sa inyo balay kag likawi nga malatnan ang iban.

Magpahuway sing maayo kag mag-inom sang madamo nga tubig. Ang mga bulong mahimo nga epektibo kon nagasugod pa lang ang mga sintomas. Indi dapat pagpatomaron sing aspirin (acetylsalicylic acid) ang mga bata nga ginatrangkaso. Magpakonsulta dayon kon may mga sintomas ka nga pareho sa pneumonia. Halimbawa, nabudlayan ka magginhawa, nagapalanakit ang imo dughan, ukon grabe kag wala nagauntat ang sakit sang imo ulo.

Mabudlay gid kon ginatrangkaso ka. Pero kon nakahanda ka, indi ka matam-an sini. Labaw sa tanan makalaum ka nga magaabot ang tion, subong sang ginpromisa sang Biblia nga, “ang pumuluyo indi magsiling, ‘Nagamasakit ako.’”—Isaias 33:24.

[Nota]

[Kahon sa pahina 27]

ANG MALALA NGA TRANGKASO

Ang trangkaso nga una nga nakilala sa Mexico sang 2009 amo ang H1N1. Daw kaanggid ini sa trangkaso Espanyol sang 1918 nga nagpatay sa minilyon ka tawo. Pero may elemento man ini nga makita sa mga virus nga nagahalit sa mga baboy kag pispis.

[Kahon/Mga Retrato sa pahina 28, 29]

6 KA PAAGI PARA MAPROTEKSIONAN ANG IMO KAUGALINGON KAG ANG IBAN

1. Tabuni ang imo baba kon mag-ubo

2. Manghinaw sing kamot

3. Dapat maayo ang bentilasyon sa inyo balay

4. Mangin matinlo

5. Kon nagamasakit ka, magpahuway sa inyo balay

6. Likawi ang pag-uyat ukon paghalok sa iban

[Kahon/Retrato sa pahina 29]

KON MAY EPIDEMYA

Una, sunda ang mga instruksion sang mga health official. Indi magpakulba ukon magsalasala. Himua ang maayo nga mga pamatasan sa katinlo nga ginbinagbinag diri. Kon posible, indi magkadto sa madamo sing tawo. Kon nagamasakit ka, maggamit sing face mask. Pirme manghinaw sing kamot. Maghanda sing indi dali mapan-os nga pagkaon kag bulong nga bastante para sa duha ka semana pananglitan indi ka makakadto sa balaligyaan.

Kon ara ka sa ulubrahan, simbahan, ukon sa bisan diin nga madamo sing tawo, sunda ang mga panugda diri. Dapat maayo man ang bentilasyon sa imo palibot.

[Retrato sa pahina 27]

Ang H1N1 virus kon tan-awon sa mikroskopyo

[Credit Line]

CDC/Cynthia Goldsmith