Hepatitis B—Mahipos nga Manugpatay

“Beinte siete anyos ako kag bag-o lang nakasal. Maayo ang akon pamatyag kag daw wala gid ako sing balatian. Grabe ang pressure sa akon obra kag madamo man ako sing responsibilidad sa kongregasyon sang mga Saksi ni Jehova sa amon lugar. Wala gid ako kabalo nga ginaguba na gali sang hepatitis B ang akon atay.”—Dukk Yun.

ANG atay amo ang nagasala sang hilo sa dugo kag may halos 500 pa ka importante nga hilikuton. Gani ang hepatitis—ang paghubag sang atay—makaguba sang lawas sang tawo. Ang hepatitis mahimo nga epekto sang mga toxin ukon sobra nga pag-inom. Pero sa kalabanan nga kaso, ang kabangdanan gid amo ang virus. Nakilala na sang mga sientipiko ang lima ka sahi sini nga virus kag nagapati sila nga may tatlo pa gid.—Basaha ang  kahon sa ubos.

Isa lamang sa sining lima ka virus, ang Hepatitis B virus (HBV), ang ginabangdan sang kamatayon  sang mga 600,000 ka tawo kada tuig. Pareho ini kadamo sa nagakapatay sa malaria. Sobra sa duha ka bilyon—sobra sa 30 porsiento sang populasyon sa kalibutan—ang nalatnan sang HBV, kag ang kalabanan sa ila nag-ayo pagligad sang pila ka bulan. Pero, mga 350 milyones sa ila ang indi na mag-ayo. Amo ini ang ginatawag nga chronic HBV. Mabatyagan man nila ini ukon indi, mahimo nila malatnan ang iban. *

Kon temprano pa masugdan ang pagbulong, mahimo mabuligan ang mga may chronic HBV nga malikawan ang dugang nga pagkaguba sang ila atay. Pero madamo ang wala makahibalo nga may HBV sila kay mahimo nga normal man ang resulta sang kinaandan nga mga test para sa atay. Makita lamang ini kon magpa-blood test para sa HBV. Gani, ang HBV isa ka mahipos nga manugpatay, kay gulpi lang ini maatake. Ang mga sintomas mahimo maggua mga napulo pa ka tuig sugod nga nalatnan ka. Sa sini nga tion, mahimo nga may cirrhosis ka na ukon kanser sa atay. Ini nga mga balatian amo ang nagapatay sa 1 sa kada 4 ka tawo nga may HBV.

“Paano Ako Nalatnan sang HBV?”

“Una ko nga nabatyagan ang sintomas sini sang 30 anyos ako,” siling ni Dukk Yun. “Ginlupot ako, gani nagpakonsulta ako sa doktor pero ang sintomas lamang ang nabulong. Tapos nagpakonsulta naman ako sa iban nga doktor kag ginhatagan niya ako sing bulong para sa tinai kag tiyan. Pero wala nila matan-aw kon may hepatitis ako. Bangod wala nagaayo ang akon lupot, nagbalik ako sa una nga doktor. * Ginpatikpatik niya ang tuo nga bahin sang akon tiyan, kag nasakitan ako. Sang gintan-aw ang akon dugo, napamatud-an ang iya suspetsa nga may hepatitis B ako. Daw indi ako makapati! Wala ako makapatughong sing dugo, kag indi man ako imoral.”

Sang mabal-an ni Dukk Yun nga may HBV sia, ginpatan-aw man ang dugo sang iya asawa, mga ginikanan, kag mga utod, kag tanan sila may mga antibody sang HBV. Pero, napagua sang ila immune system ang virus sa ila lawas. Posible ayhan nga sila ang naglaton sang HBV kay Dukk Yun? Isa lang bala ang naglaton sa ila tanan? Wala sing may nakahibalo. Ang matuod, sa mga  35 porsiento sang mga may HBV, wala mahibaluan kon diin ini naghalin. Ang sigurado lang amo nga wala ini ginapanubli kag wala man nagalaton paagi sa pag-updanay ukon sa pagkaon. Sa baylo, ang HBV nagalapta kon ang dugo, pluido halin sa kinatawo, ukon laway sang may hepatitis magsulod sa lawas sang iban paagi sa pilas ukon mga mucous membrane.

Padayon nga nagalapta ang HBV paagi sa pagtughong sing dugo nga may hepatitis, labi na sa mga pungsod nga limitado ukon wala gid sing ikasarang nga mahibaluan kon bala may HBV ang dugo. Ang HBV 100 ka pilo nga mas makalalaton sangsa HIV, ang virus sang AIDS. Bisan ang diutay katama nga dugo nga ara sa labaha, mahimo makalaton sang HBV, kag ang nagmala nga dugo makalaton gihapon bisan nagligad na ang isa ka semana ukon sobra pa. *

Kinahanglan ang Paghangop

“Sang nahibaluan sang kompanya nga ginaubrahan ko nga may HBV ako, ginsaylo nila ako sa isa ka gamay nga opisina nga malayo sa iban,” siling ni Dukk Yun. Mahimo nga amo sini ang reaksion sang kalabanan bangod wala nila maintiendihan sing maayo kon paano nagalaton ang virus. Bisan gani ang mga may ihibalo parte sa sini mahimo magsala sa hepatitis B kag hepatitis A, nga mas makalalaton pero indi tanto ka makamamatay. Isa pa, bangod ang HBV nagalaton man paagi sa seksuwal nga paghulid, ang mga nalatnan sini ginatamod kon kaisa nga imoral.

Ang kakulang sa husto nga impormasyon nagaresulta sa serioso nga mga problema. Halimbawa, sa madamo nga lugar ginasikway ang mga may HBV, bata man ukon tigulang. Wala sila ginapaupod hampang sa iban nga kabataan, wala ginabaton sa eskwelahan, kag wala ginabaton sa obra. Bangod sa diskriminasyon, madamo ang nahadlok magpatan-aw ukon manugid nga may HBV sila. Ginabutang pa gani sang iban sa katalagman ang kapagros nila kag sang ila pamilya sa baylo nga isugid ang matuod. Gani, ining makamamatay nga balatian padayon nga nagalaton sa masunod nga henerasyon.

Kinahanglan ang Pahuway

“Bisan pa ginsilingan ako sang doktor nga magpahuway anay, nagbalik ako sa obra pagligad sang duha ka bulan,” siling ni Dukk Yun. “Abi ko wala na sing problema kay sang gintan-aw ang akon dugo kag gin-CT scan ako, wala ako sing cirrhosis.” Pagligad sang tatlo ka tuig, ginsaylo si Dukk Yun sang iya kompanya sa isa ka daku nga siudad, diin mas grabe ang stress sa obra. Madamo sia sing balayran kag may ginasagod nga pamilya gani padayon sia nga nag-obra.

Pagligad sang pila ka bulan, madasig nga nagdamo ang virus sa dugo ni Dukk Yun kag pirme na sia ginakapoy. “Dapat ako mag-untat sa pag-obra,” siling niya, “kag naghinulsol gid ako nga nagbakabaka ako obra. Kon sadto pa tani ako  nagpahuway, mahimo nga wala na naglala ang guba sa akon atay, kag indi amo sini kalain ang akon pamatyag.” May natun-an si Dukk Yun nga importante nga leksion. Sugod sadto, ginbuhinan niya ang iya obra kag ang iya mga ginagastuhan. Dugang pa, nagbuligay sila nga magpamilya. Nag-obra man ang iya asawa para makabulig sa ila mga galastuhan.

Pagkabuhi nga May Hepatitis B

Nag-ayuayo ang pamatyag ni Dukk Yun, pero nagbudlay pa gid ang pag-agi sang dugo sa iya atay bangod nagahubag ini. Gani nagataas ang iya presyon. Onse ka tuig sang ulihi, naglupok ang isa ka ugat sa iya esophagus kag naggua ang dugo sa iya baba, amo nga naospital sia sing isa ka semana. Pagligad sang apat naman ka tuig, nakaeksperiensia sia sing pagsalasala. Nagtipon gali ang ammonia sa iya utok kay indi na ini masala sang iya atay. Pero sang ginpadoktor sia, nag-ayo man ini pagligad sang pila ka adlaw.

Sa karon, 54 anyos na si Dukk Yun. Kon maglala pa gid ang iya kahimtangan, diutay na lang ang mahimo para sa iya. Indi mapagua sang mga bulong ang tanan nga virus sa iya lawas kag mahimo nga may makahalalit ini nga mga side effect. Ang katapusan nga mahimo amo ang magpa-transplant sang atay. Pero diutay lang ang donor kon ikomparar sa mga nagakinahanglan sini. “Mahimo ako mapatay bisan ano oras,” siling ni Dukk Yun. “Pero wala ko na ini ginakabalak-an. Buhi pa man ako, may ilistaran, kag may maayo nga pamilya. Ang matuod, may mga bentaha man ang akon kahimtangan. Mas madamo ang akon panahon para sa akon pamilya kag sa pagtuon sing Biblia. Gani, wala na ako nahadlok nga mapatay kag nagabulig ini sa akon nga maglaum sa tion nga wala na sing balatian.” *

Positibo gihapon ang pagtamod ni Dukk Yun, gani malipayon ang ila pamilya. Sia, ang iya asawa, kag ang ila tatlo ka kabataan nagagamit sang ila daku nga tion sa Cristianong ministeryo.

[Mga Nota]

[Blurb sa pahina 13]

Kon temprano pa mapabulong, mahimo malikawan ang dugang nga pagkaguba sang atay

[Blurb sa pahina 14]

Bangod sa diskriminasyon, madamo ang nahadlok magpatan-aw ukon manugid nga may HBV sila

[Kahon sa pahina 12, 13]

 MGA SAHI SANG HEPATITIS

Lima ka sahi sang virus ang kabangdanan sang hepatitis, kag ang tatlo nga kilala gid gintawag nga A, B, kag C. Ginapatihan nga may iban pa nga virus nga ginabangdan sini. Ang mga sintomas sang tanan nga sahi sang hepatitis daw trangkaso, pero indi tanan nagapalangdalag. Madamo ang wala sing sintomas, ilabi na ang mga bata. Sa kaso sang hepatitis B kag C, mahimo nga guba na ang atay antes maggua ang mga sintomas.

HEPATITIS A VIRUS (HAV)

Ang HAV ara sa higko sang tawo nga may hepatitis. Ang virus sini indi mapatay sa tab-ang ukon parat nga tubig kag sa yelo. Mahimo maglaton ang HAV kon

● Makakaon sing hilaw nga seafood halin sa tubig nga kontaminado sang higko sang tawo ukon makainom sang kontaminado nga tubig

● Maggamit sang mga kubyertos sang tawo nga may hepatitis ukon magsalo sa iya ginakaon kag ginainom

● Indi makapanghinaw sing maayo pagkatapos magamit sang kasilyas, mag-ilis sang dayaper sang bata, ukon antes maghanda sing pagkaon

Ang HAV malala pero indi chronic nga balatian. Sa masami, ginapagua sang lawas ang virus pagligad sang pila ka semana ukon bulan. Wala ini sing espesipiko nga bulong magluwas sa pagpahuway kag pagkaon sing masustansia nga mga pagkaon. Mientras indi magsiling ang doktor nga nag-ayo na ang atay, dapat likawan ang alkohol kag mga bulong nga indi masarangan sang atay pareho sang acetaminophen. Ang may HAV mahimo nga indi na malatnan sini liwat pero mahimo sia malatnan sang lain naman nga sahi sang hepatitis. Mahimo malikawan ang hepatitis A kon magpabakuna.

HEPATITIS B VIRUS (HBV)

Ang HBV ara sa dugo, kag sa mga pluido halin sa kinatawo sang may hepatitis. Ang virus nagalaton kon ini nga mga pluido makasulod sa lawas sang iban. Ang virus malaton sa iban paagi sa

● Pag-anak (mahimo malatnan sang iloy ang iya lapsag)

● Mga kagamitan sang doktor, dentista, manugpika, ukon manugtuhog nga wala ma-sterilize.

● Paggamit sang dagom, labaha, nail file ukon nailcutter, sipilyo, ukon bisan ano nga makasaylo sang tuman ka diutay nga dugo pakadto sa pilas.

● Pag-sex

Ang mga doktor nagapati nga ang HBV wala nagalaton paagi sa mga insekto, pag-ubo, pag-uyatay sang kamot, paghakos, paghalok sa guya, pagpasuso, ukon pagsalo sa pagkaon kag pag-inom, kag paggamit sang chopstick ukon iban pa nga kubyertos. Ang kalabanan nga adulto magaayo man lang sa HBV kag mangin immune sa sini. Mas daku ang risgo nga maglala ang impeksion sini sa mga bata. Kon indi mabulong, ang chronic nga hepatitis B magaguba sang atay kag bangdan sang kamatayon. Malikawan ang hepatitis B paagi sa pagpabakuna.

HEPATITIS C VIRUS (HCV)

Ang HCV nagalaton pareho sa HBV pero sa masami paagi sa paggamit sing kontaminado nga dagom sa pag-indyeksion. Wala sing bakuna para sa hepatitis C. *

[Nota]

[Kahon sa pahina 14]

PAGTAPNA SANG HBV

Bisan pa nga ang bisan sin-o puede malatnan sang HBV, mga 78 porsiento sang may chronic hepatitis B ang ara sa Asia kag mga isla sa Pasipiko. Sa sini nga mga lugar, 1 sa kada 10 ka tawo ang may HBV. Ang kalabanan sa ila nalatnan sang virus sang ginbun-ag sila ukon nalatnan sang bata pa sila paagi sa dugo sang iban nga bata nga may HBV. Ang epektibo nga bakuna para sa mga lapsag kag sa iban pa nga mahimo malatnan nakabulig para matapna ini. * Sa mga lugar nga may bakuna, nagnubo ang kadamuon sang mga nagabalatian sini.

[Nota]

[Retrato sa pahina 15]

Si Dukk Yun upod sa iya asawa kag tatlo ka kabataan

[Picture Credit Line sa pahina 12]

© Sebastian Kaulitzki/Alamy