Ginbag-o sang Klima ang Kasaysayan

ANG rekord sa kasaysayan nagasugid nga may daku nga papel ang klima sa mga natabo sang una. Binagbinagon naton ang duha sini.

Unos

Sang 1588, si Hari Philip sang Espanya nagpadala sang bapor de guerra nga ginatawag Spanish Armada, para salakayon ang England. Pero wala madayon ang ila plano bangod sa klima.

Sang nag-agi ang mga bapor sang Espanya sa English Channel, ginsugata sila sang mga bapor sang England. Ginsalakay sang mas mahapos maniobrahon nga mga bapor sang England ang mga bapor sang Espanya, pero diutay lang ang naguba. Gani ginhulog sang Spanish Armada ang ila mga angkla malapit sa Calais kay ginmanduan sila nga magtipon sing tinawo para salakayon ang England.

Pagkagab-i, ginsunog sang mga taga-England ang pila nila ka bapor kag ginpaanod pakadto sa mga bapor sang Espanya nga nakaangkla. Gin-utod sang mga Espanyol ang angkla sang ila mga bapor para indi ini maigo sang nagadabadaba nga mga bapor. Nagsala gid sila sa ila desisyon.

Pagkatapos sini nga hitabo sa Calais, ang mga bapor sang Espanya kag England nagpauyon sa hangin pakadto sa North Sea. Sa sini nga tion, naubusan na sing pulbura ang mga bapor sang England, gani nagpahigad ini sa baybayon. Indi makabalik sa ila gin-agyan pauli sa Espanya ang Spanish Armada kay indi uyon ang hangin kag ang mga bapor sang England nagabantay sa ila. Gani kinahanglan nila maglibot sa Scotland pakadto sa Ireland para makabalik sa Espanya.

Pero dali na lang maubos ang ila pagkaon kag tubig. Madamo man nga tripulante sang naguba nga mga bapor ang nagkalapilasan kag nagbalatian bangod sa kakulang sa bitamina C. Gani ginbuhinan ang rasyon sang tanan, amo nga nagluya pa gid ang mga tripulante.

 Sang nakalibot na sila sa Scotland, gin-anod sang mabaskog nga unos ang madamo nila nga bapor pakadto sa baybayon sang Ireland. Dapat ihulog kuntani nila ang ila mga angkla kag maghulat nga mangin maayo ang panahon. Pero bangod madamo sa sini ang ginpang-utod nila, 26 ka bapor ang naglugdang sa baybayon sang Ireland kag mga 5,000 asta 6,000 ang nagkalamatay.

Sang nakabalik ang Armada sa Espanya, mga 20,000 ang napatay. Ang klima amo ang rason kon ngaa madamo ang nagkalamatay kag nagkalaguba nga bapor. Amo gid sini ang pagpati sang mga Dutch. Sang ulihi, ang ila pagpati nga ang Dios ang responsable sa mga kalamidad makita sa isa ka medalya bilang pagdumdom sa kapierdihan sang Spanish Armada. Natigib diri ang mga tinaga: “Naghuyop si Jehova kag naglinapta sila.”

Mabunok nga Ulan

Ang isa pa ka hitabo sa kalibutan nga naapektuhan sang klima amo ang inaway sa Waterloo sang 1815. Ang Waterloo mga 21 kilometros sa bagatnan sang Brussels, Belgium. Suno sa kasaysayan, sa sini nga inaway, sobra 70,000 ka tawo ang napatay ukon napilasan sa pila lang ka oras. Ang British nga duke sang Wellington amo ang nagpili sini nga lugar, kag nagplastar sila sa mataas nga bahin. Bisan pa mas madamo ang soldado sang Pranses nga si Napoleon sangsa kay Wellington, dapat nga mapierde ni Napoleon ang iya kontra antes magdulom, kay maabot sina nga gab-i ang mga soldado sang Prussia para buligan si Wellington. Pero, sa sini nga tion, nagpasilabot na naman ang klima.

Sang gab-i antes sang inaway, mabunok katama ang ulan. Ginsumpa sang kalabanan nga mga soldado ina nga gab-i. Bisan pa nakapatindog ang iban sang gamay nga tolda, ang isa ka soldado nagreklamo nga daw nagahigda lang sila sa idalom sang linaw. Tama ka lutakon ang palibot. Para masiguro ni Napoleon nga mapierde niya si Wellington, plano niya nga kaagahon pa masalakay. Pero naatrasar sia sing pila ka oras.

Naatrasar sila bangod lutakon ang palibot kag dapat pa nila ini pamalhon. Indi man epektibo ang pangbato nga kanyon ni Napoleon sa sini nga kahimtangan. Una, nabudlayan sila magpalupok sang kanyon kay nagakaguot ini sa lutak. Ikaduha, ang bala sang kanyon dapat maumpok para mas madamo ang mahalitan sa tropa ni Wellington. Pero wala ini natabo bangod nagalubong lang ini sa lutak. Daku gid ini nga kapierdihan ni Napoleon kag sang iya tropa. Bangod sa malain nga tiempo, napierde ang mga soldado ni Napoleon kag nabihag sia.

Ginapakita sining duha ka hitabo nga daku gid ang papel sang klima sa aton kasaysayan. Amo man ini ang panguna nga rason sang pagsugod sang Emperyo sang Britanya.

[Retrato sa pahina 24]

Spanish Armada

[Credit Line]

© 19th era/Alamy

[Retrato sa pahina 25]

Inaway sa Waterloo

[Credit Line]

© Bettmann/CORBIS