Pag-atipan sa mga May Malala nga Balatian

“Ang akon 94-anyos nga iloy may Alzheimer’s kag sakit sa tagipusuon. Indi na sia makabangon. Indi man sia magkaon kag magbugtaw. Sa ospital, ginsilingan ako nga si Nanay daw nadulaan na sing pangalibutan. Gusto ko nga atipanon sia sa balay, pero kinahanglan ko sing bulig.”—Jeanne.

ANG malala nga balatian nagapabudlay sa pasyente kag sa pamilya. Kinahanglan sang pamilya nga maghimo sing desisyon. Palawigon pa bala ang kabuhi sang pasyente bisan pa nagaantos sia? Ukon himuon nila nga makalilipay ang iya nabilin nga mga inadlaw?

Para sa madamo, ang pagsunod sa isa ka programa sa pag-atipan, ukon hospice care, amo ang pinakamaayo nga desisyon. Paagi sini maaman ang emosyonal, espirituwal, sosyal, kag pinansial nga mga kinahanglanon sang pasyente. Ang katuyuan sini amo ang pagpahaganhagan sa pag-antos sang pasyente. Amo sini ang ginahimo sang mga pamilya sa halos katunga sang tanan nga pungsod sa bilog nga kalibutan. Halimbawa, bangod nagdamo ang may HIV/AIDS kag kanser sa Aprika, kalabanan sang mga pungsod diri may amo sini nga programa ukon nagaplano sa pagpatuman sini.

Ang Katuyuan Sini nga Programa

Ang pila ka pasyente nagabatyag nga ang pagsunod sini nga programa nagapakita nga wala na gid sila sing paglaum. Nagabatyag ang mga miembro sang pamilya nga daw nagahulat na lang sila nga mapatay ang ila hinigugma. Pero, indi amo ini ang katuyuan sini nga programa. Sa baylo, nagabulig ini para maproteksionan ang balatyagon sang pasyente, mangin malipayon sia upod sa iya mga hinigugma kag mapahaganhagan ang kasakit. Mahatagan man sing tion ang pamilya nga lugpayan kag buligan ang ila hinigugma kon kinahanglanon.

Bisan pa indi mag-ayo ang pasyente sa sini nga programa, mabulong sini ang mga komplikasyon pareho sang pulmonya ukon impeksion sa barukan. Pero kon magbag-o ang mga kahimtangan, halimbawa, kon may bulong na ukon mag-ayoayo ang iya balatian, puede niya mapadayon ang pagpabulong para mag-ayo.

Ang Bentaha sang Pag-atipan sa Balay

Sa pila ka pungsod, ini nga programa ginahimo lang sa isa ka pasilidad. Pero sa iban nga lugar, ang pamilya mismo ang nagaatipan sa pasyente sa ila balay. Paagi sini, makaupod  sang pasyente ang iya pamilya. Maayo gid ini ilabi na sa pila ka kultura sang madamo nga pungsod pareho sang Uganda, kay kinabatasan nila nga ang pamilya amo ang matatap sa mga may balatian kag mga tigulang.

Bisan sa balay ginaatipan ang pasyente, puede mabuligan sang mga doktor, nars, nurse aide, kag social worker ang mga nagaatipan sa iya. Mahimo nila sila tudluan kon paano mangin komportable ang pasyente kag ipaathag ang matabo kon nagatagumatayon na ang pasyente. Ginarespeto man nila ang gusto sang pasyente kag sang pamilya. Halimbawa, kon indi na gusto sang pamilya nga magpaeksamin ukon magpa-NGT pa ang pasyente kay indi na sia makakaon ukon matunawan, ginasunod nila ini.

Ginaatipan nanday Dolores kag Jean ang ila 96 anyos nga amay sa ila balay. Bangod nagaluya na gid ang ila amay, nagapasalamat gid sila sa pagbulig sa ila. “Lima ka adlaw sa isa ka semana, ginabuligan kami sang atendant sa pagpaligo kay Tatay,” siling ni Dolores. “Sia man ang nagailis sing hapin sang katre kag kon kaisa ginapalihug namon sia nga ilisan kag paguapuhan si Tatay. Kada semana, ginatsek-ap sang nars si Tatay kag nagahatag sia sing bulong kon maubos na ini. Kada tatlo ka semana naman nagabisita ang doktor. Pero kon kinahanglan gid namon sila, puede sila matawgan bisan ano oras.”

Importante gid nga matawgan sila bisan ano oras, kay sila ang nakahibalo sang bulong nga kinahanglan kag sang epekto sini sa pasyente. Makabulig man sila nga indi masakitan ang pasyente kag makapabilin ini nga alisto. Puede man nga sila ang magtakod sang oxygen. Ang bulig nila nagapasalig sa nagaatipan kag sa pasyente nga indi mahadlok sa grabe nga kasakit ukon sa iban pa nga matabo sa tion sang pagtagumatayon.

Mapinalanggaon nga Pag-atipan

Nahibaluan sang mga nagapakigbahin sa sini nga programa nga importante gid nga tahuron kag pakitaan sing dignidad ang mga  pasyente samtang ginaatipan sila. Si Martha nga nagapakigbahin sa sini nga programa sa sobra na sa 20 ka tuig nagsiling: “Nakilala ko sing maayo ang mga pasyente, ang ila mga gusto kag indi gusto. Ginabuligan ko man sila nga magmalipayon sa nabilin nila nga tinion. Nangin maayo gid ang akon kaangtanan sa ila, kag palangga ko ang iban. Nagabato ang iban nga pasyente nga may Alzheimer’s ukon balatian sa hunahuna. Nagapanumbag, nagapangagat, ukon nagapanipa sila. Pero ginapensar ko gid pirme nga indi sila ang balasulon kundi ang ila balatian.”

Nalipay gid si Martha sa pagbulig sa mga nagaatipan, sia nagsiling: “Nabuligan ko sila nga indi matam-an sa pag-atipan sa ila mga hinigugma. Bangod may nagabulig sa ila, nalugpayan gid sila.”

Kon may amo sini nga programa sa inyo lugar, mas praktikal ini kag mahigugmaon sangsa dal-on ang pasyente sa ospital ukon nursing home. Si Jeanne nga ginsambit kaina nalipay nga ginpili niya ini nga programa para sa iya nanay. Nagsiling sia: “Yara lang si Nanay sa balay amo nga makaupod niya ang iya pamilya nga nagabulig sa iya sa pisikal, emosyonal, kag espirituwal, kag maatipan man sia kag mahatagan sing bulong para indi mabudlayan. Sigurado gid nga ang mga nagapakigbahin sa sini nga programa propesyonal kag mapinalanggaon. Importante gid ang ila ihibalo kag ikasarang. Pat-od nga amo gid ini ang gusto ni Nanay nga pag-atipan sa iya.”

[Blurb sa pahina 17]

Ang maayo sa sini nga programa kay matawgan mo ang mga miembro nila bisan ano oras

[Kahon/Retrato sa pahina 16]

“Nakaupod Pa Namon Sia”

Ang nanay sang isa ka babayi sa Mexico nga si Isabel may kanser sa suso sa sulod sang 16 ka tuig. Naglapta ini kag indi na mabulong. Nagsiling sia: “Grabe gid ang kabalaka namon sang akon pamilya sa antuson ni Nanay. Ginpangamuyo namon nga tani indi sia mag-antos antes mapatay pareho sa iban nga may malala nga kanser. Ginsabat ang amon pangamuyo paagi sa isa ka doktor diri sa Mexico nga espesyalista sa pagpahaganhagan sa kasakit. Ginakadtuan niya si Nanay kada semana agod mahatagan sing bulong para indi makabatyag sing sakit. Ginhatagan man niya kami sing simple kag madali masunod nga mga instruksion kon paano ini gamiton kag kon paano atipanon si Nanay. Maayo gid kay puede namon sia matawgan bisan ano oras, adlaw man ukon gab-i. Manami lang kay wala nag-antos si Nanay sa iya katapusan nga mga tinion. Nakakaon pa gani sia sing ginagmay. Nakaupod pa namon sia diri sa balay asta sa iya kamatayon.”

[Kahon sa pahina 17]

Kon Nagatagumatayon Na

Kinahanglan nga pirme matinlo, mamala, kag mahipid ang hapin sang katre. Para indi mapilahan ang pasyente, lisua sia pirme kag ilisan kon namus-on kag nangihi nga wala niya mabatyagan. Para mangin regular ang iya pamus-on, maggamit sing suppository ukon saline enema. Kon madali na lang sia mapatay, indi na kinahanglan nga pakaunon ukon paimnon ang pasyente para indi na sia mag-antos. Para indi magmala ang iya bibig, pahiri ini sing gamay nga yelo ukon basa nga algodon kag lip balm. Makapalugpay gid kon uyatan mo sia sa kamot. Dumduma nga makabati sia gihapon bisan nagatagumatayon na.