Si John Foxe kag ang Iya mga Kabudlayan

NAGATUON gid man bala ang mga tawo sa ila inagihan, ukon basi ang mga leksion sini nauyang lang? Pamensari ini nga pamangkot samtang ginabinagbinag mo ang kabuhi sang taga-England nga si John Foxe. Nagsulat sia sang libro kay gusto niya mahibaluan sang iya bumalasa ang grabe nga kapintas nga lapnag sang iya panahon.

Sa sulod sang ginatos ka tuig, ang libro nga ginsulat niya sang panahon sang Repormasyon, may daku gid nga impluwensia sa mga taga-England. Sobra 25 ka tuig niya nga natapos ang iya libro nga Acts and Monuments of the Church. Kag ginasiling nga ang epekto sini sa lenguahe kag kultura sang mga taga-England ikaduha lang sa Biblia nila sadto.

Mabudlay nga mga Tion

Natawo si John Foxe sang 1516 ukon 1517, sa Boston, England, sa tion nga ginlansang ni Martin Luther ang iya 95 ka thesis, ukon protesta, sa puertahan sang simbahan sa Wittenberg, Germany. Ang pamilya ni Foxe mga Romano Katoliko kag natawo sia sang tion nga ginakuwestion sang mga Repormador ang awtoridad kag panudlo sang Iglesia Katolika.

Nag-eskwela si Foxe sa Oxford University, kag nakatuon sing Griego kag Hebreo, amo nga mabasa niya ang Biblia sa orihinal nga lenguahe sini. Bangod sini, nagduhaduha sia sa pila ka panudlo sang mga Katoliko. Abi sang iya mga kaupdanan ma-Protestante na sia. Gani ginsugid nila sia sa mga nagadumala sang unibersidad. Sugod sadto, pirme na sia ginabantayan.

Sang natapos ni Foxe ang iya master’s degree sang 1543, ordenahan na sia tani bilang pari. Pero wala sia nagpasugot kay supak gid sia sa pagsulundan nga ang pari indi mangasawa. Diri nagsugod ang iya mga kabudlayan. Ginsuspetsahan sia nga erehes, nga kon mapamatud-an, puede sia patyon. Gani naghalin sia sa unibersidad sang 1545. Pagkatapos sini, nangin tutor sia sang isa ka pamilya nga nagaistar malapit sa Stratford-upon-Avon, Warwickshire. Diri niya napangasawa si Agnes Randall, nga taga-Coventry.

Ginsugiran ni Agnes si Foxe parte kay Smith (ukon Smythe) nga taga-Coventry nga isa ka balo nga babayi. Gintudluan ni Smith ang iya kabataan parte sa Napulo ka Sugo kag modelo nga pangamuyo ni Jesus nga ginatawag Pangamuyo sang Ginuo. Imbes nga tudluan ang iya kabataan sa Latin, gintudluan niya sila sa Ingles. Bangod sini, ginsunog si Smith sa usok upod sa anom ka lalaki nga may amo man sini nga kaso. Naakig gid ang mga tawo sa sini nga inhustisya, gani ginpalapta sang obispo nga ginsunog sila bangod sa “mas mabug-at nga sala,” ang pagkaon sing karne sa adlaw nga Biernes kag mga adlaw sang puasa.

Ngaa nahibaluan sang mga martir ang mga bahin sang Biblia sa Ingles? Mga 150 ka tuig antes  sini, gin-translate ni John Wycliffe ang Latin nga Biblia sa Ingles bisan pa ginpamatukan ini sang simbahan. Naghanas man sia sing mga nagalakbay nga manugwali nga ginatawag Lollards. * Ginadala sang mga manugwali ang ginkopya nga bahin sang Kasulatan kag ginabasa sa mga tawo. Bangod sini, ginpauntat sila sang Parlamento. Sang 1401, ginhatagan sing awtoridad ang mga obispo sa pagpriso, pagpaantos, kag pagsunog sa mga erehes sa usok.

Nagsaylo si Foxe kag ang iya pamilya sa London, bangod nahadlok sia nga arestuhon. Sang ulihi nangin Protestante sia. Gin-translate niya sa Ingles ang magagmay nga mga balasahon sang German nga mga Repormador kag ang pila nga nasulat sa Latin. Nagsulat man sia sing pila ka balasahon.

Gintipon man ni Foxe ang kasaysayan sang mga Lollards sa England, nga nakompleto sang 1554. Ini nga libro nga may 212 ka pahina ginpagua sa Latin, sa Strasbourg, isa ka siudad subong sa Pransia. Amo ini ang iya una nga Acts and Monuments of the Church. Pagligad sang lima ka tuig, gindugangan niya ini kag nangin 750 ka pahina.

Ang Pagkapanatiko Nagresulta sa Pagpamatay

Linibo nga mga lalaki, babayi, kag kabataan ang napatay bangod sa Repormasyon sa Europa. Sang 1553, nangin rayna sang England ang debotada nga Katolika nga nakilala nga si Bloody Mary. Bangod nautod ang kaangtanan sang Parlamento sang England sa Roma sang 1534, pursigido gid sia nga ibalik sa awtoridad sang mga papa ang England. Sa tion sang iya lima ka tuig nga paggahom, ginpasunog niya ang mga 300 ka lalaki kag babayi, lakip ang mga lider sang Protestante, nga ginkabig nga erehes. Madamo man ang napatay sa prisuhan.

Nakalampuwas si Foxe sa sini nga tion, bangod nagsaylo sila sa Basel, Switzerland, sang nangin rayna si Mary. Sang 1559, isa ka tuig pagkatapos nga nangin rayna ang Protestante nga utod ni Mary nga si Elizabeth, nagbalik  sia sa England upod sa iban pa nga nagpalagyo. Sina nga tuig ginpasag-uli ni Elizabeth ang Act of Supremacy *, amo nga nangin Supreme Governor sia sang Simbahan. Bangod sini, gin-ekskomunikar ni Pope Pius V si Elizabeth sang 1570. Sang ulihi, nadiskobrehan ang paghimbon sang iban nga pungsod batok sa England, lakip na ang pagpapatay sa Protestante nga rayna. Gani, ginatos ka Katoliko ang ginkasuhan sing rebelyon kag ginpatay sa mando ni Elizabeth.

Wala gid ginsunod sang Katoliko kag Protestante ang mga panudlo ni Jesucristo! Nagsiling si Jesus: “Padayon nga higugmaa ang inyo mga kaaway kag ipangamuyo ang mga nagahingabot sa inyo.” (Mateo 5:44) Bangod wala gid nila ginsunod ining maathag nga sugo, ginpakahuy-an nila ang Cristianismo. Gintagna na ini sang Biblia. “Pakalainon ang dalanon sang kamatuoran” sang mga nagapangangkon nga mga Cristiano, sulat ni apostol Pedro.—2 Pedro 2:1, 2.

Nakompleto ni Foxe ang Iya Libro

Sa England, ginsugdan ni Foxe ang daku nga edisyon sang iya libro, nga ang pila ka hitabo nga iya ginsulat nasaksihan mismo sang iya mga bumalasa. Ang una nga Ingles nga edisyon sini, nga may 1,800 ka pahina kag may mga woodcut nga laragway, ginpagua sang 1563 kag madamo dayon ang nagbakal.

Ang ikaduha nga edisyon ginpagua pagligad sang pito ka tuig. Duha ini ka libro nga may sobra 2,300 ka pahina kag may 153 ka laragway. Pagkasunod nga tuig, nagsugo ang Church of England nga ibutang ang libro ni Foxe sa tupad sang Biblia sa tanan nga katedral sa England kag sa balay sang mga opisyal sang simbahan para mabasa sang mga suluguon kag mga bisita. Sang ulihi, ginpatuman man ini sa mga kapelya. Bisan ang mga indi makahibalo magbasa kag magsulat nakatuon bangod sa mga laragway.

Sa sini nga tion, nag-entra si Foxe sa mga Puritano, ang mga Protestante nga indi kontento nga magbulag lang sa simbahan sang Roma. Ginatudlo nila nga dapat dulaon ang tanan nga panudlo sang Katoliko. Bangod sini, naakig sa ila ang mga Protestante sa England kay ginasunod gihapon sang mga Protestante ang madamo nga kustombre kag doktrina sang mga Katoliko.

Bangod ginbuyagyag sang libro ni John Foxe ang mga kapintas sang relihion sang panahon niya, naimpluwensiahan niya ang pagtamod sang mga tawo sa relihion kag pulitika sa England pagligad sang mga siglo.

[Mga Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 28]

BOOK OF MARTYRS NI FOXE

Samtang padayon nga nagapakig-away ang Iglesia Katolika sa Repormasyon, ang mga nagarekord parte sa mga martir sa Europa, pareho ni Jean Crespin, nagtipon sing mga detalye parte sa paghingabot kag pagpatay sa mga martir sa ila pungsod. * Gani, ang Acts and Monuments of the Church ni Foxe gintawag nga Book of Martyrs. Sang nagua ang bag-o kag ginpalip-ot nga edisyon sini, gingamit ang indi opisyal nga tig-ulo sini imbes nga ang tig-ulo nga ginhimo ni Foxe.

[Nota]

[Credit Line]

© Classic Vision/age fotostock

[Retrato sa pahina 27]

Nagpadala si John Wycliffe sing mga nagalakbay nga manugwali nga ginatawag Lollards

[Credit Line]

From the book The Church of England: A History for the People, 1905, Vol. II

[Picture Credit Line sa pahina 26]

From Foxe’s Book of Martyrs