Pagpanunto sa Internet—Mahimo Ka Bala Mabiktima?

Si William nga isa ka retirado nga maestro sa Florida, U.S.A., nakabaton sing e-mail nga abi niya halin sa iya Internet service provider. Suno sa e-mail nadula ang iya billing information. Ginsulatan ni William ang nalakip nga pormas kag gin-e-mail pabalik. Wala sia kabalo nga ang iya personal nga impormasyon nagkadto kay Shiva, isa ka manugtonto sa Queens, New York. Pagkaaga, gingamit ni Shiva ang credit card ni William sa pagbakal sa Internet sing printer sang piktyur. Ang e-mail nga nabaton ni William isa lang sa 100,000 nga ginpadala ni Shiva. Suno sa mga imbestigador, mga isa ka gatos ka tawo ang iya natuntohan.

Ang 56 anyos nga babayi nga taga-Queensland, Australia may karelasyon sa Internet. Abi niya Briton nga enhinyero ang lalaki. Nakahatag na sia sing $47,000 (US) antes niya nadiskobrehan nga isa sia gali ka 27 anyos nga manugtonto sa Nigeria. *

TAMA na gid kadamo sang nagapanonto sa Internet. Sa “State of the Net 2010,” ang Consumer Reports nagsiling: “Nagadamo na gid ang nagapanonto sa Internet, kag binilyon ang halit nga nahimo sini. Sugod sang nagligad nga tuig sa U.S., nagdamo man ang mga virus nga naghalit sa 40 porsiento sang mga puluy-an nga may Internet. Sa pila ka puluy-an, indi lang isa ka problema ang ila ginreport.” Antes naton binagbinagon kon paano mo ini malikawan, hibaluon anay naton ang mga pamaagi sang mga manugtonto.

Paano Sila Nagapanonto?

Madamo ang nagapanonto sa Internet paagi sa e-mail. Ang e-mail nga nabaton ni William ginatawag nga phishing e-mail. Pareho sa pagpamunit, ini nga e-mail gindesinyo para ihatag sang isa ang iya password, numero sang  credit card, ukon impormasyon sang iya bank account sa isa ka daw tuodtuod, pero peke nga Web site. Mahimo kuhaon sang mga nagapanonto ang imo e-mail adres paagi sa program nga ginatawag e-mail extractor.

Ang iban nga phishing e-mail makakuha sing impormasyon parte sa imo bisan wala mo ini ginhatag sa ila. Pagbukas mo pa lang sang e-mail mahimo magsulod na ang spy software. Ini nga software makarekord sang mga ginahimo mo sa kompyuter. Ang pila sini, nagarekord sang mga ginatum-ok mo sa keyboard para makuha ang imo password kag personal nga impormasyon. Ginapasulod ka naman sang iban sa nagapanonto nga Web site. Paano mo ini malikawan?

Kon Ano ang Mahimo Mo

Maghalong sa mga e-mail nga daw may kamalamalahan nga mga link. Kon kaisa paagi sa Trojan horse, ukon Trojan, makasulod ang mga manugtonto sa imo kompyuter nga indi mo mabal-an kag makuha nila ang mga impormasyon parte sa imo. Ang mga forum, pornographic site, Web site nga nagatanyag sing mga program nga wala mahibaluan kon sa diin naghalin, kag ang mga social networking site amo ang ginakadtuan sang mga manugtonto para makabutang sing mga spy program kag makakuha sing impormasyon. Indi ka man dapat magbalos sa mga e-mail nga nagapromisa nga makakuarta ka sing daku.

Mahimo nga nakabaton ka sing mga mensahe sa Internet nga nagasiling: “Your computer is at risk! Click here to protect your computer!” Ukon, “Free Screensavers. Click Here.” Kon pinduton mo ini, mahimo ma-activate mo ang spy software.

Maghalong kon nagapangita ka sing obra sa Internet. Ang mga nagapanonto nagagamit sing peke nga Web site para makakolekta sing “registration fee” kag makakuha sang imo pinansial nga rekord.

Makahibalo naman subong ang mga nagapanonto kon paano makuha ang natago gid nga mga rekord sang kompanya ukon mga nagapahulam sing kuarta. Sang Enero 2007, nasulod sang mga nagapanonto ang kompyuter sang daku nga balaligyaan sa Estados Unidos kag nakuha nila ang rekord sang minilyon sini ka kostumer pati na ang impormasyon sa ila credit card. Sa Nigeria, nasudlan sang mga manugtonto ang kompyuter sang pila ka bangko kag nakuha nila ang 1.5 milyones ka PIN number para makakuha sing kuarta sa mga ATM. Subong, madamo sing tonto nga empleyado kag hacker ang ilegal nga nagabaligya sa Internet sing kinawatan nga mga credit card. Ginabaligya pa gani sang iban ang tanan nga impormasyon parte sa isa ka tawo.

[Nota]

[Kahon sa pahina 11]

Phishing e-mail: E-mail nga gindesinyo para ihatag sang isa ang iya password, numero sang credit card, ukon impormasyon sang iya bank account sa isa ka daw tuodtuod, pero peke nga Web site

Spy software: Ini nga software makarekord sang mga ginahimo mo sa kompyuter

Trojan horse: Isa ka program nga kuno abi makabulig sa imo kompyuter pero gindesinyo gali para sudlon ang security system sang imo kompyuter

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 12, 13]

Indi Magpatunto

PARA INDI KA MATONTOHAN, SUNDA ANG MASUNOD:

1 Siguraduha nga bukas pirme ang firewall sang imo kompyuter kag pirme na-update ang imo operating system, mga application, kag antivirus.

2 Pirme maghimo sing back-up file kag taguon ini sing maayo.

3 Mamensar sing maayo. Indi dayon maghatag sing mga impormasyon sa Internet. Ang Hulubaton 14:15 (HPV) nagsiling: “Ang buangboang nagapati sang bisan ano, pero ang maalam nga tawo nagaandam sang iya kaugalingon nga tikang.”

4 Indi magmahamkunon ukon sakon. (Lucas 12:15) Mag-andam sa mga ginatanyag nga “libre” ukon mga Web site nga nagabaligya sing mga produkto nga tama ka barato. Mahimo nga paon lang ini.

5 Mag-andam sa mga e-mail sang indi mo kilala ukon mga instant message, ilabi na kon may mga link ini, ukon nagapangayo sing personal nga impormasyon, pareho sang pag-verify sang password.—Hulubaton 11:15.

6 Maghimo sing password nga budlay pakton sang iban. Isli-isli ang imo password sa Internet, kag lainlaina ang imo password sa imo mga account.

 7 Ihatag lang ang mga impormasyon sang imo credit card ukon bangko sa masaligan nga mga Web site.

8 Siguraduha nga husto nga Web adres ang imo gina-type, ilabi na kon para sa mga kompanya nga nagapautang. Isa mo lang ka sala mahimo ka makakadto sa Web site nga nagapanonto.

9 Maggamit sing mga code kon nagapadala sing importante nga mga rekord, pareho sang mga impormasyon sa credit card, kag mag-log off sa Web site kon tapos ka na gamit.

10 Tan-awa pirme sing maayo ang mga transaksion sa imo credit card kag mga statement halin sa bangko. Kon may makita ka nga daw indi amo, kontaka dayon ang kompanya.

11 Maghalong kon nagagamit sing Wi-Fi nga wala sing password, kay mahimo makakuha sing impormasyon ang mga manugtonto kag dal-on ka sa peke nga mga Web site.

12 Indi pagsapaka ang pamangkot nga “Remember this password?” kay makuha paagi sa program nga Trojan ang imo mga password.