Mapadamo Pa Ayhan Sila Liwat?

I-PLAY

Mapadamo Pa Ayhan Sila Liwat?

SANG 2002, ang United Nations nagpahibalo sang ila tulumuron nga sa katapusan sang dekada, mabuhinan ang kadamuon sang espesyi nga nagakapapas kag sang palibot nga nagakaguba. Gani, ang 2010 ginhimo nga International Year of Biodiversity.

Pero pag-abot sini nga tuig, wala matuman ang ila handum. “Bangod sa mga ginahimo sang tawo,” report sang BBC, “ang mga espesyi nagakapapas sa kadamuon nga 1,000 ka pilo sangsa normal sini nga kamatayon.” Ang New Zealand Herald mas espesipiko pa gid nga nagsiling: “Isa sa lima ka tanom, isa sa lima ka mamalya, isa sa pito ka pispis, kag isa sa tatlo ka amphibian sa bilog nga kalibutan ang mahimo mapapas.” Mahibaluan naton ang isa ka rason sini nga problema kon usisaon naton ang natabo sa New Zealand mga sobra sa isa ka gatos na ka tuig ang nagligad.

Mga Sapat kag Tanom sa New Zealand

Antes pa maistaran sang mga tawo ang New Zealand, madamo ini sing mga tanom kag sapat. Pero ang una nga mga nag-istar diri nagdala sing mga sapat nga makahalalit sa mga sapat kag tanom sa sini nga lugar. Halimbawa, ang mga Maori nagdala sing ido halin sa Pasipiko kag kiore (ukon ilaga sang Polynesia), nga ginakaon nila.

Dayon sang ika-17 kag ika-18 nga mga siglo, nagdala ang mga taga-Europa sing mga ilaga kag kuring, nga nangin ilahas. Nagdala man sila sing mga kanding, baboy, kag usa para kaunon nila. Sang ika-19 nga siglo, nagdala man sila sing brush-tailed possum kag kuneho para kaunon kag gamiton ang balahibo. Pero wala nila napamensar kon paano ini nga mga sapat makaapektar sa mga kahoy, pispis, kag pananom sa New Zealand.

Sang katuigan 1860, nagdamo katama ang kuneho, gani nagdala sila sing stoat. Pero ang stoat nanamitan magkaon sing mas mahinay kag madali dakpon nga mga pispis. Gani nagadamo gihapon ang mga kuneho.

Sa karon, bangod sa sini nga mga sapat, nagreport ang New Zealand’s Department of Conservation nga 9 sa 10 ka piso sang brown kiwi sa kagulangan ang nagakapatay antes ini mag-edad sing isa ka tuig. Madamo na sing mga espesyi ang napatay: pispis, sobra sa 40; paka, 3; kabog, 1; kag pamilya sang mga tiki indi magsobra sa 3—kag madamo pa nga espesyi sang mga insekto. Sobra sa katunga sang 5,819 sa mga sapat kag tanom sa New Zealand ang ginakabig nga madali na lang mapapas. Gani sa bilog nga kalibutan, amo ini ang lugar nga ang mga tanom kag mga sapat madasig gid nga nagakaubos.

Mga Panikasog sa Pagsalbar

Ang mga ahensia sang gobierno nagabantay gid para indi makasulod sa New Zealand ang makahalalit nga mga espesyi sang tanom kag sapat. Isa pa, ang Department of Conservation madamo na sing nahimo para madula ang mga peste, ilabi na sa mga isla kag sa mga lugar nga ginatipigan ang ilahas nga mga sapat kag tanom.

Ang isa sini amo ang isla sang Tiritiri Matangi, sa baybayon sa Whangaparaoa Peninsula sang Auckland. Sang 1993, napapas na nila ang mga ilaga diri kag gintamnan sang mga 280,000 ka lokal nga kahoy. Ginatipigan na karon ini nga lugar kag mahimo nga mabatian kag makita sang mga bisita ang mga espesyi sang nga mga pispis diri, lakip na ang tumalagsahon nga saddleback, takahe, kokako, rifleman, kag stitchbird. Nagadamo sila bangod wala na sing may nagapangaon sa ila. Gani makita sang mga bisita ining matahom nga mga pispis sa malapit.

Sang 2003, ang sub-Antarctic Campbell Island gindeklarar nga wala na sing mga ilaga pagkatapos sang duha ka tuig nga pagpamatay sa sini. Sugod sadto, ang tumandok nga mga tanom nagtubo naman kag ang mga pispis sa dagat nagbalik. Gindala man nila diri liwat bisan ang talagsahon nga espesyi sang pato sa Campbell Island.

Sining karon lang, ginsugdan ang daku nga proyekto sa pagpanumbalik sang isla sang Rangitoto kag Motutapu, lakip na ang Hauraki Gulf sa Auckland. Tuyo sini nga proteksionan ang pinakadaku nga kagulangan sa kalibutan, ang Pohutukawa, kag suportahan ang pagsagod liwat sang ilahas nga mga tanom kag sapat diri. Pagkatapos maubos ang pila ka peste, pareho sang singgalong, kuneho, stoat, hedgehog, kag lainlain nga klase sang ilaga, nakita liwat sa sini nga mga isla ang pula sing parong nga mga pikoy kag mga bellbird pagligad sang isa ka gatos ka tuig!

Ginapakita lang sini nga mahimo naton tipigan ang mga espesyi nga nabutang sa katalagman kag ipasag-uli ang ginguba nga palibot sang una. Ang mga nanamian sa mga tanom kag sapat nalipay gid sa pagpaabot sa promisa sang Biblia nga dulaon sang “nagbuhat sang mga langit kag duta,” nga si Jehova nga Dios, ang mga butang nga nagahalit sa aton palibot, lakip sa ilahas nga mga sapat kag tanom.—Salmo 115:15; Bugna 21:5.

[Blurb sa pahina 25]

Sining karon lang, 9 sa 10 ka piso sang kiwi ang nagakapatay antes mag-isa ka tuig

[Kahon sa pahina 26]

MAALAMON NGA PAGGAMIT SANG PUNDO

Ang isa ka hangkat nga ginaatubang sang mga nagatipig sa palibot amo ang pagdamo sang mga espesyi nga dali na lang mapapas pero limitado ang ila pundo. Ang isa ka solusyon sa sini amo ang conservation triage, nga nabase sa paagi sang mga emergency ward sang ospital sa bilog nga kalibutan. Ginatawag man ini nga ecological triage. Sa sini nga pamaagi ginagamit nila ang pundo sa may pinakamaayo nga resulta nga ginabinagbinag ang masunod: (1) ang ginabanta nga balor sang isa ka espesyi ukon ilistaran sini, (2) ang tsansa nga magmadinalag-on ini, kag (3) ang kuarta nga gamiton. Indi tanan nagaugyon sa sini nga pamaagi. Pero suno sa sumalakdag sini, makabulig ini nga magamit sa pinakamaayo nga paagi ang limitado nga pundo.

[Mapa sa pahina 26]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

NEW ZEALAND

Hauraki Gulf

Tiritiri Matangi Island

Rangitoto kag Motutapu

Campbell Island

[Retrato sa pahina 25]

Brown kiwi

[Retrato sa pahina 27]

Ang adulto nga takahe sa isla sang Tiritiri Matangi

[Retrato sa pahina 27]

Campbell Island

[Picture Credit Line sa pahina 25]

[Picture Credit Lines sa pahina 27]

MAGMATA!