Mga Eksperto sang Una sa Astronomiya

HALIN pa sang una, nagadayaw na ang mga tawo sa adlaw, bulan, kag mga bituon. Paagi sa pagtuon sa mga posisyon kag paghulag sang mga butang sa kahawaan, natandaan sang mga tawo ang pagligad sang mga inadlaw, binulan, kag tinuig.

Madamo ang nagtuon parte sa kahawaan. Ang isa sa ila amo ang mga Arabo. Daku ang pag-uswag sang siensia sa Middle East sugod sang ikasiam nga siglo C.E. kag ang nagahambal sing Arabe nga mga astronomo sadto ginakabig nga eksperto sa astronomiya. Daku gid ang epekto sang ila mga hinimuan sa pag-uswag sang siensia. Tan-awon naton kon ngaa.

Ang mga Nanguna sa Astronomiya

Sang ikapito kag ikawalo nga siglo C.E., ang Islam sa Arabia nakalab-ot sa katundan pakadto sa Aminhan nga Aprika, Espanya, kag sa sidlangan asta sa Afghanistan. Ginbase sang mga iskolar ang ila pagtuon sa research sa siensia halin sa Persia kag Gresya, nga naimpluwensiahan sing daku sang Babilonia kag Egipto.

 Dayon sang ikasiam nga siglo, gin-translate sa Arabe ang importante nga mga sinulatan sang siensia, pati na ang mga sinulatan sang Griego nga astronomo nga si Ptolemy. * Ang mga Abbasid, nga ang paggahom nakalab-ot sa Afghanistan pa-Atlantic Ocean, nakakuha sing sinulatan nga Sanskrit halin sa India. Madamo ini sing impormasyon parte sa matematika, astronomiya, kag iban pa nga parte sa siensia.

Ngaa nanamian gid ang mga Islam sa astronomiya? Bangod sa ila pagsimba. Nagapati ang mga Muslim nga dapat maatubang sila sa Mecca kon mangamuyo, kag mabal-an sang mga astronomo kon diin ang Mecca bisan diin sila. Sang ika-13 nga siglo, ang iban nga moske nagabayad sing astronomo, ukon muwaqqit, para buligan ang mga sumilimba nga mangamuyo sa ginakabig nila nga husto nga oras. Base sa ila rekord, nahibaluan man sang mga astronomo ang mga petsa sang ila relihioso nga mga okasyon pareho sang pagpuasa sa tion sang Ramadan. Isa pa, mabuligan man nila ang mga magalakbay pakadto sa Mecca nga mahibaluan kon ano kalawig ang ila biyahe kag diin ang pinakamalapit nga ruta.

Ginsuportahan sang Gobierno

Sang temprano nga bahin sang ikasiam nga siglo, ang astronomiya bahin sang pagtuon sang tagsa ka iskolar sa Baghdad. Si caliph al-Ma’mūn nagpahimo sing obserbatoryo didto, kag dayon nagpahimo man sia malapit sa Damasco. Ginbinagbinag kag ginkomparar sang kaupod niya nga mga geograpo kag matematiko ang mga rekord sang astronomiya halin sa Persia, India, kag Gresya. May mga obserbatoryo man nga ginhimo sa iban pa nga siudad sa Middle East. *

Daku gid ang naamot sadto sang mga iskolar nga nagaobra sa mga obserbatoryo. Halimbawa, sang 1031, nahibaluan na ni Abu Rayhan al-Bīrūnī nga ang mga planeta mahimo nagalibot sa daw manipulon nga orbit sa baylo nga pabilog.

Gintakus ang Duta

Ang paglapnag sang Islam nagpalig-on sa paghimo sang mapa kag pagpanakayon. Gintinguhaan gid sang mga nagahimo sing mapa nga mangin sibu ang ila takus, kag sa masami nahimo nila ini. Para mangin sibu gid ang takus kag mahimuan sing mga degree sang latitude ang mapa sang kalibutan, nagpadala si caliph al-Ma’mūn sing duha ka grupo para takson ang desyerto sang Syria. Nagdala sila sing mga astrolabe, inugtakus, kag mga higot. Ang kada grupo nagkadto sa magtimbang nga direksion asta nga may makita sila nga isa ka degree nga pagbag-o sa kataason sang North Star. Suno sa ila, ang distansia nga ila nalakbay katumbas sa isa ka degree nga latitude, ukon 1/360 sang sirkumperensia sang duta. Suno sa ila kalkulasyon, 37,369 kilometros ang sirkumperensia sang duta—lapitlapit ini sa sibu nga sirkumperensia nga 40,008 kilometros!

Ang mga obserbatoryo sadto sa Middle East, may dalayawon kag moderno nga mga gamit—pareho sang mga astrolabe, quadrant, sextant, sundial, kag iban pa nga instrumento nga  ginagamit sa pagtuon kag pag-obserbar sa mga butang sa kahawaan. Ang iban sini tama kadaku. Suno sa mga naghimo, kon mas daku ang instrumento, mas sibu.

Ang Ginpapanubli sa Aton sang mga Astronomo Sadto

Dalayawon gid ang hinimuan sang mga astronomo sadto. Ginrekord nila kag ginngalanan ang mga konstelasyon kag mga bituon, nakahimo sila sing mas sibu nga mga kalendaryo, kag padayon nga ginpanami pa gid ang mga tsart parte sa paghulag sang mga butang sa kahawaan. Mahibaluan nila ang posisyon sang adlaw, bulan, kag lima ka makita nga planeta sa bisan ano nga oras. Daku gid ini nga bulig sa mga nagapanakayon. Mahibaluan man nila ang oras, adlaw, kag bulan paagi sa mga posisyon sang mga butang sa kahawaan.

Ini nga mga astronomo nakahimo sing mga teoriya nga halos makasolbar na tani sa diperensia sang modelo sang uniberso nga ginhimo ni Ptolemy. Ang problema lang kay wala nila mahibaluan nga ang adlaw amo ang sentro sang mga planeta, indi ang duta. Pero sibu gid ang ila nahimo nga tsart sang paghulag sang mga bituon, kag nakabulig gid ini sa masunod nga henerasyon sang mga astronomo sa bilog nga kalibutan.

[Mga Nota]

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 19]

ANG “GAMAY NGA KOMPYUTER” SANG UNA

Ang astrolabe, nga ginsundan sang sextant, gintawag nga “pinakaimportante nga gamit sa astronomiya sang wala pa ang teleskopyo.” Ginagamit ini sang mga sientipiko sang una sa Middle East para solbaron ang mga problema parte sa oras kag sa posisyon sang mga butang sa kalangitan.

Ang astrolabe may matapan kag bilog nga metal nga nadrowingan sang modelo sang kalangitan. Nakasulat sa kilid sini ang mga degree, ukon kon kaisa mga oras. Ang dagom sini (alidade) puede mahulaghulag kag ginagamit para mahibaluan ang kataason sang bituon kon ibitay ini nga nakauntay ang kamot paibabaw. Dayon, ang resulta sini basahon nila base sa mga nakalkular nga mga marka, pareho sang ginahimo sa slide rule.

Ining mapuslanon nga astrolabe nakabulig sa ila para makilala ang mga bituon kag mahibaluan kon ano oras magbutlak kag magtunod ang adlaw. Mahibaluan nila kon sa diin ang Mecca. Masurbe man nila ang duta, makalkular ang kataason sang mga butang, kag makapanakayon. Isa gid ini ka “gamay nga kompyuter” sang una.

[Mga Retrato]

Ang astrolabe sang ika-13 nga siglo

Ang astrolabe quadrant sang ika 14 nga siglo

[Credit Lines]

Astrolabe: Erich Lessing/Art Resource, NY; astrolabe quadrant: © New York Public Library/Photo Researchers, Inc.

[Retrato sa pahina 16]

Drowing sang ika-16 nga siglo nga nagapakita nga ginagamit sang mga astronomo nga Ottoman ang paagi sang mga iskolar nga Arabo sang una

[Retrato sa pahina 17]

Ang mga astronomo nakahimo sing mga rekord sang paghulag sang mga planeta base sa madamo nga almanac nga ginhimo sang mga Muslim

[Retrato sa pahina 18]

Ang globo sang kahawaan, 1285 C.E.

[Retrato sa pahina 18]

Mga pahina halin sa sinulatan sang mga Arabo parte sa mga konstelasyon, nga ginsulat sang astronomo nga si ‘Abd al-Raḥmān al-Sufi, sang mga 965 C.E.

[Picture Credit Line sa pahina 17]

Pages 16 and 17: Art Resource, NY

[Picture Credit Line sa pahina 18]

Manuscript: By permission of the British Library; globe: © The Bridgeman Art Library