Cyberattack!
Cyberattack!
HUNAHUNAA nga may isa ka grupo sang mga hacker nga nagagamit sang Internet para kontrolon ang kompyuter sang iban. Ining ginakontrol nga mga kompyuter, nga ginatawag nga mga botnet (robot network), sigesige nga nagapadala sing makahalalit nga computer code sa target nila nga pungsod. Sa pila lang ka minuto, maguba sini ang militar, pinansial, kag komersial nga mga Web site sina nga pungsod. Indi na mag-andar ang ila mga ATM kag mga telepono. Ang ila mga eroplano indi na makalupad, kag ang kompyuter kag safety system sang ila nuclear power plant mahalitan man. Ano ang reaksion sang mga tawo? Ano ang ila himuon? Ano ang imo himuon?
Ini nga hitabo daw imposible. Pero suno kay Richard A. Clarke, anay U.S. National Coordinator for Security, Infrastructure Protection, and Counterterrorism, posible gid ini. Ang matuod, may mga cyberattack na nga natabo. * Basi gani nabiktima ka na.
Ngaa may mga naga-cyberattack? Paano nila ini ginahimo? Bangod madamo ang nagahimo sini, paano mo maproteksionan ang imo kaugalingon?
Pagsalakay Paagi sa Kompyuter
Lainlain ang rason sang mga naga-cyberattack. Halimbawa, ginasulod sang mga terorista ukon mga gobierno ang mga computer network sang ila mga kaaway agod hibaluon ang ila sekreto ukon agod halitan ang mga equipment nga ginakontrol sining mga computer network. Sang 2010, ang U.S. Deputy Secretary of Defense nga si William J. Lynn III, nagsiling nga may mga “kaaway” sila nga sulitsulit nga nagsalakay kag nakasulod sa ila kompidensial katama nga mga computer network kag nakuha ang “linibo nila ka mga file . . . lakip ang mga desinyo sang mga armas, mga plano sang operasyon, kag mga surveillance data.”—Tan-awa ang kahon nga “Mga Cyberattack Sining Karon Lang.”
Amo man sini nga paagi ang ginahimo sang mga hacker agod kopyahon ang hinimuan sang iban ukon ang pinansial nga impormasyon gikan sa network sang mga korporasyon kag kompyuter sang mga indibiduwal. Binilyon ka dolyar ang ginaganar sang mga hacker kada tuig bangod sa pagpangdaya.
Ang mga hacker nagakontrol sang madamo nga kompyuter sa pag-atake. Sang 2009, natukiban sang isa ka Internet security firm nga may isa ka grupo sang mga hacker nga nagakontrol sing halos duha ka milyon ka kompyuter sa bilog nga kalibutan, ang kalabanan sini iya sang ordinaryo nga tawo. Ginbulubanta sang Organization for Economic Cooperation and Development (OECD) sining karon lang nga 1 sa 3 ka kompyuter nga nakakonektar sa Internet ang ginakontrol sang hacker. Kamusta ang imo kompyuter? May nagakontrol ayhan sini nga wala mo nahibaluan?
Nagaatake sing Sekreto
Imadyina ang masunod. Ang hacker mapadala sing isa ka makahalalit nga program paagi sa Internet. Kon ini nga program makasulod sa imo kompyuter, sekreto sini nga ginausisa ang proteksion sang imo kompyuter. Kon may makita ini nga lulutsan, ginalagulad sini ang imo mga file kag ginakuha ang mga impormasyon nga magamit nila. * Mahimo man bag-uhon ukon i-delete sining program ang imo mga file, i-e-mail sini ang iya kaugalingon sa iban nga kompyuter, ukon magpadala sing mga password, pinansial nga impormasyon, ukon iban pa nga kompidensial nga impormasyon pabalik sa hacker.
Mahimo ka pa gani madaya sang mga hacker nga ikaw mismo ang magbutang sing malware sa imo kompyuter. Paano? Paagi sa pagbukas sing daw ordinaryo nga attachment sa e-mail, pag-click sa isa ka link, pag-download kag pag-install sang isa ka libre nga program, pagsaksak sang gadyet nga may malware, ukon pagsulod lang sa isa ka Web site. Ang paghimo sing bisan diin sa sini mahimo mag-install sing malware sa imo kompyuter kag mahimo na ini makontrol sang hacker.
Paano mo mahibaluan nga may malware ang imo kompyuter? Indi ini mahapos. Mahimo maghinay katama ang imo Internet, indi magbukas ang imo mga program, may naga-pop-up nga mensahe nga ma-install ka sing program, ukon daw indi na husto ang pagdalagan sini. Kon amo sini ang nagakatabo sa imo kompyuter, ipatan-aw ini sa isa ka masaligan nga teknisyan.
‘Bantayi ang Imo Tikang’
Bangod ang mga pungsod kag mga indibiduwal subong nagadepende na gid sa kompyuter, mahimo nga mangin kinaandan na lang ang mga cyberattack. Gani, madamo nga pungsod ang nagapapag-on pa gid sang ila depensa batok sa pagsalakay, kag nagatesting pirme kon daw ano ka protektado ang ila mga network. Pero “kon may bastante lang nga tion, motibasyon, kag pundo,” siling ni Steven Chabinsky, ang nagapanguna nga eksperto sa computer security sang U.S. Federal Bureau of Investigation, “ang determinado nga hacker pirme gid makalusot sa gusto nila sudlon nga network.”
Paano mo maproteksionan ang imo kaugalingon sa Internet? Huo, indi posible ang bug-os nga proteksion. Pero may mahimo ka agod maproteksionan ang imo kompyuter. (Tan-awa ang kahon nga “Proteksioni ang Imo Kaugalingon!”) Ang Biblia nagasiling: “Ang mahinalungon nga tawo nagabantay sang iya tikang.” (Hulobaton 14:15, Biblia sang Katilingban sang mga Kristiano) Makabulig gid ini nga laygay kon nagagamit ka sang Internet!
[Mga Nota]
^ par. 3 Ang cyberattack amo ang hungod nga pagbag-o, paghalit, ukon pagguba sang mga computer system ukon network ukon impormasyon ukon program nga ginatago sini ukon ginapadala.—U.S. National Research Council.
^ par. 10 Sang 2011, ginasiling nga masulod sang mga hacker ang 45,000 ka nahibaluan nga computer weakness. Ginahingalitan nila ini paagi sa pag-install sing malicious software (malware) sa kompyuter sang iban nga indi nila mahibaluan.
[Blurb sa pahina 26]
Ginakontrol sang mga hacker ang madamo nga kompyuter sa pag-atake
[Blurb sa pahina 27]
Suno sa OECD, 1 sa 3 ka kompyuter nga nakakonektar sa Internet ang ginakontrol sang hacker
[Kahon sa pahina 27]
MGA CYBERATTACK SINING KARON LANG
2003: Ang Slammer computer worm madasig nga naglapta sa Internet kag naghalit sa mga 75,000 ka kompyuter sa sulod lang sang napulo ka minuto. * Ang Internet naghinay, ang mga Web site nagkalaguba, ang mga ATM indi na mag-andar, ang mga eroplano indi makalupad, kag nahalitan ang kompyuter kag safety system sang isa ka nuclear power plant.
2007: Ang sunodsunod nga mga cyberattack sa Estonia naghalit sa gobierno, media, kag mga banko sini. Ang kalabanan sini nga pag-atake naghalin sa ginakontrol nga mga computer network (botnet), amo nga ang sobra sa isa ka milyon ka kompyuter sa 75 ka pungsod dululungan nga nagpadala sing peke nga request sa ila mga target.
2010: Ang tuman ka komplikado nga Stuxnet computer worm naghalit sa control system sang isa ka nuclear plant sa Iran.
[Nota]
^ par. 25 Ang computer worm isa ka makahalalit nga program nga nagakopya sang iya kaugalingon halin sa isa ka kompyuter pakadto sa iban paagi sa Internet. Pareho sa iban nga malware, ang mga computer worm ginahatagan man sing ngalan, subong sang Slammer.
[Kahon sa pahina 28]
PROTEKSIONI ANG IMO KAUGALINGON!
1. Mag-install sing anti-virus, spyware-detection, kag firewall software sa imo kompyuter. I-update pirme ang imo operating system.
2. Indi dayon pagbuksi ang mga link ukon attachment sang e-mail ukon message—bisan pa kilala mo ang nagpadala sini. Maghalong gid ilabi na kon wala mo ginapaabot ang e-mail kag nagapangayo ini sing personal nga mga impormasyon ukon password.
3. Indi gid magkopya ukon mag-install sing software kon indi ka sigurado kon diin ini naghalin.
4. Maggamit sing password nga indi magkubos sa walo ka karakter nga nagalakip sing mga numero kag simbulo, kag isli ini sing regular. Lainlaina ang imo password sa kada account.
5. Maghimo lang sing transaksion sa Internet sa mga kompanya nga may maayo nga reputasyon nga nagagamit sing secure nga koneksion. *
6. Indi maghatag sing kompidensial nga impormasyon parte sa imo ukon sa imo account kon nagagamit ka sing indi secure nga Wi-Fi sa publiko nga mga lugar.
7. Patya ang imo kompyuter kon wala mo ginagamit.
8. Regular nga magback-up sang imo mga file, kag tagua ini sing maayo.
[Nota]
^ par. 36 Ang secure nga mga Web page may lock symbol kag “https://” sa address bar. Ang “s” nagakahulugan sing secure.
[Retrato sa pahina 28]
Himua ang imo masarangan para proteksionan ang imo kaugalingon sa Internet
