“Mga Sapatsapat sa Dagat”—Manamit Kaunon

Isa ka grupo sang gutom nga mga kostumer ang ara sa isa ka restawran sa New York City. Ginabuka nila ang alukaba sang daw sapatsapat nga tinuga sa ila pinggan paagi sa isa ka metal nga gamit. Ginabalewala sang mga kostumer ang mga mata sining tinuga nga daw nagahimutad sa ila samtang ginakagat nila ang mahumok kag mananam nga unod sini. Ano ang ila ginakaon? “Mga sapatsapat sa dagat,” ukon mas kilala nga banagan.

 SA North America, ang banagan ginatawag kon kaisa nga sapatsapat sa dagat. Ngaa? Kay kon magkamang ini sa salog sang ila sakayan, namutikan sang mga mangingisda nga daw mga insekto ini tan-awon.

May isa pa ka pagkaanggid. Sang mga 1700, ang mga banagan sa aminhan sidlangan nga baybayon sang Estados Unidos nagdagsa nga daw mga insekto. Ginpangdakop ini sang mga tawo kag ginhimo nga abono sa ila mga pananom, paon sa isda, kag pagkaon sang mga priso. Sadto, tama gid kadamo ang banagan amo nga ang akig nga mga trabahador sa sina nga lugar nagdaug sa kaso nga indi sila dapat pagpakaunon sing banagan sing sobra sa tatlo ka beses kada semana!

Pero para sa mga taga-siudad nga malayo sa dagat, ang banagan talagsahon gid nga pagkaon. Ngaa? Bangod kon patay na ang banagan, madali lang ini malub-ok, kag indi ini magdugay bisan pa asinan ukon ugahon. Pero sang tungatunga sang katuigan 1800, gindelata na ang banagan amo nga mas madamo na ang makatilaw sang pinasahi nga sabor sini. Isa pa, sang may tren na, ang banagan puede na madala sa iban nga bahin sang Estados Unidos. Gani, gulpi nagdamo ang nagapangita sang banagan. Pero mahal gihapon ang pagbiyahe sa preska nga banagan amo nga mga manggaranon lang ang makatilaw sini.

Sa karon, lainlain nga sahi sang banagan ang ginadakop sa bilog nga kalibutan. Ang American lobster masapwan sa Atlantic Ocean halin sa Newfoundland pakadto sa North Carolina. Ang panguna nga ginakuhaan sing banagan sa bilog nga kalibutan amo ang Maine, sa aminhan-nasidlangan sang Estados Unidos. Nagaeksport sila sang luto kag buhi nga banagan. May mga suplayer nga nagapadala sing asta sa 36,287 ka kilo nga banagan sa isa lang ka biyahe sang eroplano.

Sa masami, kon madahog ang produkto, ang mga korporasyon nagahimo sing tigdamo para makaganansia sing daku. Pero indi amo sini ang ginahimo sa banagan. Mga pumuluyo lang diri nga may kaugalingon nga sakayan ang nagapangdakop sini. Wala sila naga-culture sang banagan kundi nagakadto gid sila sa ginaistaran sini—sa Atlantic Ocean.

Kon Paano Magdakop sing Banagan

Paano ginadakop ang banagan? Ginpamangkot sang Magmata! si Jack, isa ka manugdakop sang banagan nga nagpanubli sini nga propesyon sa iya pa mga kalolohan sa Bar Harbor, Maine. Si Jack nagsugod sa pagpanakop sang banagan sang 17 anyos sia, sa lugar nga ginapangisdaan man anay sang iya lolo sa tuhod. Amo man sini ang obra sang asawa ni Jack nga  si Annette. “Mangingisda ang akon napamana,” siling niya. “Duha ka tuig ako nga nag-upod sa sakayan ni Jack, kag sang ulihi, nagbakal man ako sang akon.”

Paano sanday Jack kag Annette nagapangdakop sang banagan? “Nagagamit kami sing trap nga kuadrado nga metal nga daw hawla nga may gamay nga alagyan,” paathag ni Annette, “kag ginabutangan namon ini sa sulod sing paon, sa masami magamay nga mga isda.” Ginaangot sang mga mangingisda ang trap sa pataw. “Ginapintahan sang kada mangingisda ang iya pataw sing lain nga kolor agod makilala nila ini,” siling ni Annette.

Kon palugdangon na ang trap, matultulan gihapon ini sang mga mangingisda bangod lainlain ang kolor sang mga pataw. “Ginabilin namon ang mga trap sa dagat sing pila ka adlaw,” siling ni Annette, “dayon ginabalikan namon ini kag ginahaw-as. Kon may unod na nga banagan, ginakuha namon ini kag ginatakus.” Ginabalik nanday Jack kag Annette sa dagat ang gamay pa nga mga banagan, pati man ang pila ka bayi para makapangitlog pa.

Dason, ginabaligya sang mga mangingisda ang ila kuha sa pantalan. Luwas sa pila nga nagapangisda subong grupo, ang kalabanan wala sing mga kontrata. Mga ordinaryo lang sila nga mangingisda nga nagabaligya sa lokal nga mga komprador. Subong sang nasambit na, ang banagan wala gina-culture. “Ang pila ka mangingisda ginatugutan nga magsagod sang nagapangitlog nga banagan,” siling ni Jack. “Ginapabuto lang nila ini kag ginahuptan sing makadali dayon ginabuy-an sa dagat. Bangod sini, mas madamo nga banagan ang mabuhi.”

Huo, ang pagpanakop sang banagan indi mahapos nga palangabuhian kag indi ka man madali magmanggaranon sa sini. Pero kon pamangkuton mo ang mga nagapanakop sini, sugiran ka nila sang ila kalipay. May kaugalingon sila nga negosyo, mapadayon nila ang palangabuhian nga ginpanubli pa nila sa ila katigulangan, ukon ma-enjoy ang pagkabuhi kag pagtrabaho sa baybay. Labaw sa tanan, nalipay sila nga ang ila gindakop nga “mga sapatsapat sa dagat” matilawan sang madamo nga tawo sa bilog nga kalibutan.

[Kahon/Retrato sa pahina 12]

ANG KATALAGMAN SA PAGPANAKOP SANG BANAGAN

Ang pagpanakop sang banagan daw indi delikado. Pero indi ina matuod. Halimbawa ang National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH) nagsiling nga “halin sang 1993 asta 1997, sa kada 100,000 ka lisensiado nga manugkuha sang banagan sa Maine 14 ang nagakapatay, sobra ini sa 2.5 ka pilo sangsa aberids nga nagakapatay sa tanan nga propesyon (4.8 kada 100,000 ka trabahador) sa bilog nga pungsod.”

Suno sa NIOSH, ginapakita sang imbestigasyon sang U.S. Coast Guard nga ang mga “manugkuha sang banagan masami nagakasamburan sang ila lubid kag nagakadala sa trap, kag nagakalumos bangod wala sila makabuhi ukon makasaka liwat sa sakayan.” Suno sa surbe nga ginhimo halin sang 1999 asta sang 2000, sa 103 ka manugkuha sang banagan, halos 3 sa 4 ang ginreport nga nakaagi sambod sa lubid, bisan pa ang iban wala nadala paidalom. Ginrekomendar sa mga manugkuha sing banagan nga magdala pirme sing inug-utod sa lubid ukon maghalong nga indi masamburan.

[Mga Retrato sa pahina 10, 11]

1. Ginahaw-as ni Jack ang trap sang banagan

2. Ginapanguha nanday Annette kag Jack ang mga banagan halin sa trap

3. Ginaisaisa nila takus ang mga banagan