SA KARON, mga makina na ang ginagamit sa industriya ilabi na sa balikbalik kag sulitsulit nga mga obra. Pero san-o nagsugod ang paggamit sing awtomatik nga mga makina? Sang nagligad lang bala nga mga siglo sang nag-uswag ang industriya sa Europa? Mahimo makibot ka kon mahibaluan mo nga madugay na antes pa sini, naimbento na ang awtomatik nga mga makina.

Nag-uswag ang siensia sa mga Islam sang mga ika-8 asta sang mga ika-13 nga siglo C.E. Sa sini nga mga tion, gin-translate sa Arabe sang mga iskolar sa Middle East ang mga sinulatan parte sa siensia kag pilosopiya sang bantog nga mga Griego pareho nanday Archimedes, Aristotle, Ctesibius, Hero of Alexandria, kag Philo of Byzantium. * Bangod sini kag sang iban pa nga reperensia, natigayon sang Emperyo sang Islam—halin sa Espanya pakadto sa Aminhan nga Aprika kag Middle East asta sa Afghanistan—ang ihibalo nga nakabulig sa ila nga makahimo sing awtomatik nga mga makina.

Yadto nga mga makina, siling sang historian parte sa teknolohiya nga si Donald Hill, “makaandar sing malawig—inoras, inadlaw, ukon sobra pa—nga indi na kinahanglan atenderon sang tawo.” Paano? Nakaimbento ang mga inhinyero sang magakontrol sa mga makina amo nga nangin awtomatik ang dalagan sini. Ang mga makina naggamit sing tubig halin sa mga tangke sa mataas nga lugar para magsuplay sang enerhiya, kag awtomatik nga switch para magbukas kag magsira ang mga balbula ukon magbag-o ang direksion sang tubig. May ara man ini feedback system kag sang ginatawag ni Hill nga “una nga bersion sang fail-safe device.” Binagbinaga ang pila ka halimbawa.

Ang tatlo ka Banu Musa—Arabe nga termino para sa “mga bata nga lalaki ni Musa”—nagkabuhi sa Baghdad sang mga ikasiam nga siglo. Nagamit nila ang hinimuan sang mga Griego sadto nga sanday Philo kag Hero, amo man sang Intsik, Indian, kag Persian nga mga inhinyero, agod makahimo sing sobra sa 100 ka kagamitan. Suno sa manunulat sa siensia nga si Ehsan Masood nagalakip ini sang mga fountain nga nagasaotsaot ang tubig, relo nga may mga desinyo, kag suludlan nga awtomatik nga nagapatubod kag nagapasulod liwat sang tubig paagi sa mga palutaw, balbula, kag saypon. Suno sa historian sa siensia nga si Jim Al-Khalili, ang mga bata ni Musa naghimo man sing awtomatik nga daw tawo ka daku nga mga robot—ang isa babayi nga nagaserbe sang tsa kag ang isa nagatokar sang plawta, “nga mahimo amo ang pinakauna nga makina nga puede ma-program.”

Ining awtomatik nga mga makina pareho gid sa mga makina subong. Pero, “puersa sang tubig lang ang ila ginagamit sadto imbes nga koryente, apang ang prinsipio nga ginagamit palareho lang,” siling ni Ehsan Masood.

Sang 1206, natapos ni Ibn al-Razzaz al-Jazari ang iya libro nga kon kaisa gina-translate nga Compendium on the Theory and Practice of the Mechanical Arts. Gintawag ini nga “isa ka pagtuon sa sistematiko nga desinyo sa makina.” Ang pila sang obra maestra ni al-Jazari mas maayo pa sangsa ginhimo sang Banu Musa, kag ang iya mga paathag kag mga drowing detalyado gid amo nga mahimo ini mailog bisan sang mga inhinyero subong.

Ang libro ni al-Jazari nagapakita sang mga aparato nga nagapasaka sang tubig, relo nga ginapaandar sang tubig, relo nga ginapaandar sang kandila, water dispenser, nagahunihuni nga mga makina, kag waterwheel nga nagapabalikbalik sa piston para magbaskog ang pagbomba sang tubig. Suno sa mga historian, naimbento ni al-Jazari ang mga bomba sa tubig mga tatlo ka siglo antes nadiskobrehan ang pareho man sini nga desinyo sa Katundan.

Nakahimo man si al-Jazari sing makawiwili kag mapuslanon nga mga relo. Ang isa sini makita sa piktyur. Sa karon, makita mo ang pareho sini nga desinyo sa isa ka shopping mall sa Dubai. Ang rason kon ngaa husto ang oras sini amo ang yahong nga may buslot nga nagalutaw sa tubig nga ara sa sulod sang tiyan sang elepante. Nagakapuno ang yahong kada 30 minutos kag dayon nagalugdang nga amo ang nagabutong sang mga lubid kag nagapahulag sang mga bola sa “kastilyo” sa likod sang elepante. Pagkatapos sini, nagalutaw liwat ang yahong kag maliwat naman ang proseso sa sunod nga tunga sa oras. Bangod sini kag sang iban pa nga awtomatik nga mga makina nga ginhimo ni al-Jazari, gintawag sia nga “amay sang robotics.”

Ang istorya sang kaalam sang tawo dalayawon gid! Pero ina nga istorya indi lamang isa ka makawiwili nga kasaysayan. Makaapektar ini sa aton pagtamod. Subong nga ginapabugal sang madamo ang moderno nga teknolohiya, ginapahanumdom kita kon daw ano kadaku ang aton kabalaslan sa mga tawo sadto nga maalam kag may masangkad nga pensar.