SA TANAN nga tinukod nga nahimo sang una, ang isa sa pinakatumalagsahon gid amo ang mga aqueduct sang Roma. “Ini nga mga tinukod nga ginailigan sang tubig mapuslanon gid kon ikumparar sa wala sing pulos nga mga Piramide ukon sa iban pa nga kilala nga tinukod sang mga Griego!” siling ni Sextus Julius Frontinus (35–mga 103 C.E.), gobernador kag manugdumala sang suplay sang tubig sa Roma. *

Sa masami, ang mga siudad sang una natukod malapit sa mga lugar nga bugana ang tubig, kag lakip sa sini ang Roma. Ang suba sang Tiber kag ang mga tuburan kag bubon nga malapit diri nagasuplay anay sang bugana nga tubig sadto. Pero halin sang ikap-at nga siglo B.C.E., naglapad ang sakop sang Roma amo nga nagdamo man ang tubig nga kinahanglan nila.

Diutay lang ang tawo nga may suplay sang tubig sa ila balay amo nga naghimo ang mga Romano sang ginatos ka pribado kag pangpubliko nga palaliguan. Ang una nga pangpubliko nga palaliguan sa siudad sang Roma naghalin sa Aqua Virgo, nga natapos sang 19 B.C.E. Ang nagtukod sini nga aqueduct nga si Marcus Agrippa, nga suod nga abyan ni Caesar Augustus, halos nag-ubos sang iya tuman kadamo nga manggad sa paghimo kag pagpadamo sang suplay sang tubig sa Roma.

Nangin tilipunan man ining mga palaliguan, kag ang malapad nga mga palaliguan may mga hardin pa gani kag librarya. Ang tubig nga halin sa mga palaliguan nagailig sa mga imburnal, kag wala untat nga nagadala sang mga higko, lakip ang halin sa mga kasilyas nga ara sa palaliguan.

Kon mabatian mo ang “aqueduct sang Roma,” mapensaran mo bala ang malawig nga raya sang dalagku nga mga arko? Ang may mga arko mga 20 porsiento lang kay ang kalabanan sini nalubong sa duta.  Mas makinot ini nga desinyo kay magluwas nga indi ini dali matiphag, diutay lang nga mga lugar kag mga balay ang maapektuhan sini. Halimbawa, ang Aqua Marcia, nga natapos sang 140 B.C.E., mga 92 kilometros ang kalabaon pero 11 kilometros lang ang may mga arko.

Antes magtukod sang aqueduct, ginausisa anay sang mga engineer ang ginahalinan sang tubig pareho sang katinlo sini, kasulog, kag sabor. Ginahibalo man nila ang kahimtangan sang mga nagainom sini. Kon maaprobahan na ang lugar, ginahibalo sang mga manugsurbe ang ililigan, ang kadakuon sini, kag ang kalabaon. Ang mga ulipon amo ang ginpaobra. Mga tinuig pa kag matapos ang mga aqueduct, amo nga magasto ini ilabi na kon madamo ang arko.

Dugang pa, kinahanglan man ini mentinahon. Gani may tion nga ang siudad sang Roma nagkuha sing 700 ka tawo para mag-atipan sini. Nalakip man sa desinyo ang paagi para mamentinar ini. Halimbawa, nagbutang sila sing mga alagyan para mamentinar ang nalubong nga mga bahin sang aqueduct. Kon may kalay-uhon, mahimo pa gani mapalikaw sang mga engineer ang tubig para indi mag-agi sa guba nga bahin sini.

Sang maaga nga bahin sang ikatlo nga siglo C.E., 11 ka aqueduct ang nagasuplay sa siudad sang Roma. Ang una amo ang Aqua Appia, nga gintukod sang 312 B.C.E. nga sobra 16 kilometros ang kalabaon kag ang kalabanan nga bahin sini nalubong. Ara pa man ang pila ka bahin sang Aqua Claudia nga mga 69 kilometros ang kalabaon kag 10 kilometros ang mga arko sini, nga ang pila 27 metros ang kataason!

Daw ano ka damo nga tubig ang makailig sa mga aqueduct sang siudad? Tuman kadamo! Ang Aqua Marcia nga nasambit na, makapailig sing mga 190,000 metros kubikos nga tubig pakadto sa Roma adlaw-adlaw. Kon makalab-ot na sa siudad ang nagailig nga tubig, nagakadto ini anay sa dalagku nga mga tangke kag dayon sa gagmay nga mga tangke ukon sa mga lugar nga nagakinahanglan sang tubig. Ginabulubanta sang iban nga may tion pa gani sa Roma nga kada adlaw nagalab-ot sa sobra 1,000 ka litro ang magamit sang kada pumuluyo.

Samtang nagalapad ang Emperyo sang Roma, ang mga sakop sini “may aqueduct man,” siling sang libro nga Roman Aqueducts & Water Supply. Asta subong, ang mga nagakadto sa Asia Minor, France, Spain, kag North Africa nagadayaw gihapon sining tumalagsahon nga mga tinukod.