Ano ang Ila Natukiban sa Jezreel?

SA SULOD sang mga siglo ang ginahamtangan sang dumaan nga siudad sang Jezreel nangin kagulub-an. Sang isa ka tion nangin prominente ini sa kasaysayan sang Biblia. Sa karon, ginkuhaan sang iya anay himaya kag gintabunan sang mga anib sang duta, nangin isa na lamang ini ka tumpok, ukon bungyod. Sining nagliligad lamang nga mga tinuig ang mga arkeologo nagsugod sa pag-usisa sang mga kagulub-an sang Jezreel. Ano ang ginapakita sining mga kagulub-an tuhoy sa mga kasaysayan sang Biblia?

Ang Jezreel sa Biblia

Nahamtang sa nasidlangan nga bahin sang Nalupyakan sang Jezreel, ang Jezreel isa sang pinakamatambok nga mga duog sa dumaan nga duta sang Israel. Sa tabok mismo sang nalupyakan sa aminhan amo ang bungyod sang More diin nagkampo anay ang mga Midianhon samtang nagahanda sa pagsalakay kay Hukom Gideon kag sa iya mga tinawo. Sa nasidlangan nayon amo ang bubon ni Harod, sa kunsaran sang Bukid Gilboa. Diri sini nga ginpanubuan ni Jehova sa 300 lamang ka tawo ang linibo ka soldado ni Gideon agod ipakita ang iya ikasarang sa pagluwas sang iya katawhan nga wala sing gamhanan nga puwersa sang militar. (Hukom 7:​1-25; Zacarias 4:6) Sa kaingod nga Bukid Gilboa, si Saul, ang nahauna nga hari sang Israel, nalutos sang mga Filistinhon sa isa ka makahalawathawat nga inaway, diin napatay si Jonatan kag ang duha pa ka anak nga lalaki ni Saul kag si Saul mismo nanginmatay.​—⁠1 Samuel 31:​1-5.

Ang mga pagsambit sang Biblia sa dumaan nga siudad sang Jezreel nagaaman sing talalupangdon nga mga kinatuhayan. Ginasugid sini ang pag-abuso sa gahom kag ang apostasya sang mga gumalahom sang Israel kag subong man ang pagkamatinumanon kag kakugi sang mga alagad ni Jehova. Didto sa Jezreel nga si Hari Ahab​—⁠ang gumalahom sang naaminhan nga napulo-ka-tribo nga ginharian sang Israel sa naulihi nga katunga nga bahin sang ikapulo nga siglo B.⁠C.⁠E.​—⁠nagtukod sang iya harianon nga puluy-an, bisan pa nga ang opisyal nga kapital amo ang Samaria. (1 Hari 21:1) Didto sa Jezreel nabaton sang manalagna ni Jehova nga si Elias ang pamahog nga patyon sia sang dumuluong nga asawa ni Ahab nga si Jezebel. Naakig sia bangod wala kahadlok nga ginlaglag ni Elias ang mga manalagna ni Baal, sa tapos sang pagtilaw sang matuod nga pagka-Dios nga ginhimo ni Elias sa Bukid Carmel.​—⁠1 Hari 18:​36⁠–​19:⁠2.

Nian sa Jezreel man ginhimo ang isa ka krimen. Ginpatay si Nabot nga Jezreelnon. Ginkaibugan ni Hari Ahab ang ulubasan ni Nabot. Sang namilit ang hari nga kuhaon ang duta, matutom nga nagsabat si Nabot: “Indi gid matabo sa akon bahin, gikan sa pagtamod ni Jehova, nga ihatag ko sa imo ang ginpanubli nga mga pagkabutang sang akon mga katigulangan.” Ining sabat pasad sa prinsipio

nagsaklaw gid kay Ahab. Sang makita ang pagpangasubo sang hari, naghimo si Reyna Jezebel sing kahimusan para sa isa ka indi opisyal nga pagbista, nagasumbong kay Nabot sang pagpasipala. Ang inosente nga si Nabot ginpamatbatan nga nakasala kag ginbato tubtob mapatay, kag gin-angkon sang hari ang iya ulubasan.​—⁠1 Hari 21:​1-16.

Bangod sining malaut nga buhat, nagtagna si Elias: “Ang mga ido mismo magakaon kay Jezebel  sa puna sang duta sang Jezreel.” Ang manalagna nagsiling pa: “Ang bisan sin-o nga iya ni Ahab nga mapatay sa siudad kaunon sang mga ido . . . Luwas sa iya wala sing bisan sin-o nga nangin kaangay ni Ahab, nga nagbaligya sang iya kaugalingon sa paghimo sing malain sa mga mata ni Jehova, nga ginsulsol sang iya asawa nga si Jezebel.” Apang, bangod nagpaubos si Ahab sang ginhambal ni Elias ang paghukom ni Jehova, si Jehova nagpahayag nga ini nga silot indi mahanabo samtang nagakabuhi si Ahab. (1 Hari 21:​23-29) Ang kasaysayan sang Biblia padayon sa pagsiling nga sa mga adlaw ni Eliseo, nga nagbulos kay Elias, gintangdo si Jehu nga mangin hari sang Israel. Samtang nagasakay sia pakadto sa Jezreel, ginsugo ni Jehu nga itagbong si Jezebel sa bintana sang palasyo, kag gintasak sia sang mga kabayo. Sang ulihi, nasapwan nga ang nagapangaon nga mga ido nagbilin lamang sang iya bagol, sang iya mga tiil, kag sang mga palad sang iya kamot. (2 Hari 9:​30-37) Ang katapusan nga hitabo sa Biblia may kaangtanan sa Jezreel nagsunod sa pagpatay sa 70 ka anak nga lalaki ni Ahab. Gintipon ni Jehu ang ila mga ulo sa duha ka daku nga tumpok sa gawang sang siudad sang Jezreel, nga pagkatapos sini ginpatay niya ang iban pa nga kadalagkuan kag mga saserdote nga nadalahig sa apostata nga paggahom ni Ahab.​—⁠2 Hari 10:​6-11.

Ano ang Natukiban Sang mga Arkeologo?

Sang 1990 nagsugod ang isa ka magkaupod nga proyekto sa pagkutkot sa duog sang Jezreel. Ang nakigbahin amo ang Institute of Archaeology sang Tel Aviv University (ginrepresentar ni David Ussishkin) kag ang British School of Archaeology sa Jerusalem (ginrepresentar ni John Woodhead). Sa sulod sang pito ka panag-on (ang tagsa ka panag-on nagalawig sing anom ka semana) sang mga tuig sang 1990-96, mga 80 tubtob 100 ka boluntaryo ang nagtrabaho sa duog.

Ang moderno nga paagi sa arkeolohiya amo ang pag-usisa sang pamatuod sa isa ka duog sa iya kaugalingon nga importansia, nga wala sing labot sa ginahunahuna na nga daan nga mga ideya kag mga teoriya. Busa, para sa mga arkeologo nga nagatuon sang mga kadutaan sang Biblia, ang Makasulatanhon nga kasaysayan indi ang awtoridad sa amo nga butang. Ang tanan iban pa nga mga tiliman-an kag kitaon nga ebidensia dapat binagbinagon kag mahalungon nga timbangtimbangon. Apang, subong sang ginsiling ni John Woodhead, wala sing dumaan sinulat nga pamatuod tuhoy sa Jezreel magluwas sa pila ka kapitulo sang Biblia. Busa ang mga kasaysayan kag kronolohiya sang Biblia dapat mangin bahin sang bisan ano nga pagpangusisa. Ano ang ginpakita sang mga panikasog sang mga arkeologo?

Samtang nakutkutan ang mga pamakod kag mga butang nga human sa daga, nangin maathag kutob sa ginsuguran nga ang mga kagulub-an maasoy pa sa gintawag nga Iron Age, nga nagabutang sa sini sing sibu sa tion sang Jezreel sa Biblia. Apang samtang nagapadayon ang mga pagkutkot, may pila ka sorpresa. Ang una amo ang kadakuon sang duog kag ang dalagku nga mga pamakod sini. Ginapaabot sang mga arkeologo ang isa ka duog nga may mga pamakod kaanggid sa sadtong dumaan nga Samaria, ang kapital nga siudad sang ginharian  sang Israel. Apang, samtang nagapadayon ang pagkutkot, nangin maathag nga ang Jezreel mas daku pa. Nagadaku sing 300 metros por 150 metros sa kalabaon sang mga pader sini, ang bug-os nga kadakuon sang duog sa sulod sang mga pamakod sini kapin sing tatlo ka pilo sa bisan ano iban pa nga siudad nga natukiban sa Israel kutob sina nga panag-on. Ginapalibutan ini sing isa ka mamala nga kanal, nagadalom sing 11 metros gikan sa mga pamakod sini. Suno kay Propesor Ussishkin, ini nga kanal wala sing kaanggid sang mga panahon sang Biblia. “Wala kami sing nakita nga bisan ano pa nga kaangay sini sa Israel tubtob sa panag-on sang mga Krusada,” siling niya.

Ang wala pa ginapaabot nga butang amo nga wala sang madamo nga mga tinukod sa sulod sang sentro sang siudad. Ang tuman kadamo sang mapula-kaki nga duta nga gindala sang gintukod ang siudad gingamit agod pataason ang kadaygan​—⁠isa ka sahi sang ginpataas nga podyum, ukon plataporma​—⁠sa sulod sang kudal. Ang Second Preliminary Report tuhoy sa mga kinutkutan sa Tel Jezreel nagakomento nga ining daku nga podyum pamatuod nga ang Jezreel indi lamang ginapuy-an sang hari. Ini nagasiling: “Luyag namon ipresentar ang posibilidad nga ang Jezreel amo anay ang sentro nga base militar para sa mga soldado sang hari sang Israel sa tion sang Omride [si Omri kag ang iya mga kaliwat] nga mga hari . . . diin ang kangga kag mga kabalyero sang hari nagapuyo kag ginahanas.” Pasad sa kadakuon sining ginpataas nga podyum, subong man sang kudal mismo, ginahaumhaum ni Woodhead nga mahimo nga isa ini ka duog nga ginaparadahan agod ipakita ang kusog militar sang pinakadaku nga puwersa sang kangga sa Natung-an nga Sidlangan sadto nga tion.

Ang mga butang nga nakutkutan sa gawang sang siudad isa ka bahin nga may espesyal nga interes sa mga arkeologo. Nagapakita ini sang ganhaan nga may di-magkubos apat-ka-hulot nga gawang. Apang, sanglit madamo nga bato sa duog ang gin-ati sa sulod sang mga siniglo, ang natukiban indi mapat-od. Ginahunahuna ni Woodhead nga ang mga nagkalabilin nagapakita sing isa ka anom-sing-hulot nga gawang nga kaanggid sing kadakuon sa mga natukiban sa Megiddo, Hazor, kag Gezer.⁠ *

Ginatudlo sang mga natukiban sang arkeolohiya ang isa ka makapakibot madali lang nga pagluntad sang isa ka siudad nga maayo ang nahamtangan, sa militar man kag lokasyon. Ginpadaku ni Woodhead nga subong isa ka daku kag napamakuran nga siudad, ang Jezreel nagluntad lamang sa isa ka panag-on​—⁠nga gingamit sa pila lamang ka dekada. Kabaliskaran gid ini sa madamong iban pa importante nga mga duog sang Israel sa Biblia, subong sang Megiddo, Hazor, kag sang kapital nga siudad sang Samaria, nga gintukod liwat sing sulitsulit, ginpasangkad, kag ginpuy-an sa nagkalainlain nga mga panag-on. Ngaa ining maayo nga duog makadali lang nga ginpuy-an? Ginbulubanta ni Woodhead nga si Ahab kag ang iya dinastiya halos nakahimo sing pagkalusod sang ekonomiya bangod sang pagpagusa nila sang kinitaan sang pungsod. Makita ini sa sobra nga kadakuon kag kusog sang Jezreel. Ang bag-o nga rehimen sa idalom ni Jehu mahimo nga luyag magbulag gikan sa nagliligad ni Ahab kag busa ginbiyaan ang siudad.

Ang tanan nga ebidensia nga nakutkutan tubtob karon nagapamatuod nga ang duog sang Jezreel isa ka daku nga sentro sa Israel sa panag-on sang Iron Age. Ang kadakuon kag mga pamakod sini nagahisanto sa mga paglarawan sang Biblia sa bantog nga palasyo nanday Ahab kag Jezebel. Ang mga tanda sang limitado nga pagpuyo sa sining panag-on nagasibu sa mga kasaysayan sang Biblia sa siudad: Madasig ini nga nagbantog sa tion sang paggahom ni Ahab kag nian, sa mando ni Jehova, maathag nga ginpaubos sa kahuluy-an sang si Jehu “nagpamatay sang tanan nga nabilin sa panimalay ni Ahab sa Jezreel kag sang tanan bantog niya nga mga tawo kag mga kaabyanan kag sang iya mga saserdote, tubtob wala sia sing ginbilin nga nakalampuwas.”​—⁠2 Hari 10:⁠11.

 Ang Kronolohiya Sang Jezreel

“Tuman gid kabudlay sa arkeolohiya nga mahibaluan ang eksakto nga basihan sa pagpetsa,” baton ni John Woodhead. Busa samtang ginausisa sang mga arkeologo ang mga resulta sang pito ka tuig nga pagkutkot, ginpaanggid nila ini sa iban pa nga mga natukiban sa arkeolohiko nga mga duog. Nagresulta ini sa liwat nga pagtuon kag binais. Ngaa? Bangod sugod sang mga pagkutkot sang arkeologo sang Israel nga si Yigael Yadin sa Megiddo sang dekada 1960 kag sang maaga nga bahin sang dekada 1970, ginkabig na nga matuod sang madamo nga yara sa patag sang arkeolohiya nga natukiban niya ang mga pamakod kag mga gawang sang siudad nga napetsahan sang panag-on ni Hari Solomon. Sa karon, ang mga pamakod, mga butang nga human sa daga, kag ang mga gawang nga nasapwan sa Jezreel nagpahulag sa iban nga duhaduhaan ini nga mga paghinakop.

Halimbawa, ang mga butang nga human sa daga nga nasapwan sa Jezreel pareho sa mga nakita sa Megiddo nga gin-angot ni Yadin sa paggahom ni Solomon. Ang balayan kag kadakuon sang gawang sang duha ka duog magkaanggid, kon indi pareho gid. Si Woodhead nagsiling: “Ang tanan nga pamatuod mahimo magabutang sa lugar sang Jezreel pabalik sa panahon ni Solomon ukon paatrason ang mga petsa sini nga mga butang sa iban nga duog [ang Megiddo kag Hazor] sa panahon ni Ahab.” Bangod maathag nga ginaangot sang Biblia ang duog sang Jezreel sa panahon ni Ahab, ginatamod niya nga mas rasonable nga batunon ini nga paghinakop nga nagapakita sang tion nga naggahom si Ahab. Si David Ussishkin nag-ugyon: “Ang Biblia nagsiling nga gintukod ni Solomon ang Megiddo​—⁠wala ini magsiling nga sia ang nagtukod sadtong magkaanggid nga gawang.”

Mahibaluan Bala ang Kasaysayan Sang Jezreel?

Ining mga tukib bala sang arkeolohiya kag ang nagapadayon nga binaisay nagapaduhaduha sa kasaysayan sang Biblia sa Jezreel ukon kay Solomon? Ang matuod, ang arkeolohiko nga mga binais may diutay nga kaangtanan sa kasaysayan sang Biblia. Ginausisa sang arkeolohiya ang kasaysayan sa tuhay nga sadsaran sa iya sang sugilanon sang Biblia. Nagapautwas ini sing tuhay nga mga pamangkot kag may tuhay nga pagpadaku. Mapaanggid sang isa ang estudyante sang Biblia kag ang isa ka arkeologo sa mga manuglakbay nga halos magkaanggid nga mga ruta. Ang isa ka manuglakbay nagamaneho sa kalye, ang isa naman nagalakat sa bangketa. Ang ila konsentrasyon kag interes magkatuhay. Apang, ang ila mga panan-aw masami nagaugyunay sa baylo nga nagasumpakilay. Ang pagpaanggid sa mga impresyon sang duha ka manuglakbay magadul-ong sa makawiwili nga mga panghunahuna.

Ang Biblia nagaunod sing isa ka nasulat nga rekord sang dumaan nga mga hitabo kag mga tawo; ang arkeolohiya nagatinguha nga matipon ang impormasyon tuhoy sa sini nga mga hitabo kag mga tawo paagi sa pag-usisa sang bisan ano man sini nga masapwan gihapon nga nagapabilin sa duta. Apang, ining mga nagkalabilin masami nga kulang gid kag bukas sa nagkalainlain nga mga interpretasyon. Tuhoy sini, sa iya libro nga Archaeology of the Land of the Bible​​—⁠10,000−586 B.⁠C.⁠E., si Amihai Mazar nagkomento: “Ang binuhatan sang arkeolohiya . . . sa isa ka dakung kasangkaron isa ka arte subong man isa ka kombinasyon sang paghanas kag propesyonal nga ikasarang. Wala sing estrikto nga pagsulundan ang makapat-od sa kadalag-an, kag ang pagkamapasibusibuon kag mapahituon nga panghunahuna sang mga manugdumala sa patag ang kinahanglanon. Ang kinaiya, kinaadman, kag sentido kumon sang mga arkeologo amo man ka importante sa iya paghanas kag sa mga butang nga magamit niya.”

Ginpamatud-an sang arkeolohiya ang pagluntad sang isa ka dakung harianon kag militar nga sentro sa Jezreel, isa ka sentro nga nagluntad sing makakilibot sa malip-ot lamang nga tion sa maragtas nga nagasibu sa paggahom ni Ahab​—⁠subong sang ginaasoy sang Biblia. Madamo pa nga makawiwili nga mga pamangkot ang ginpautwas nga mahimo tun-an pa sang mga arkeologo sa masunod nga mga tinuig. Apang, ang mga pahina sang Pulong sang Dios, ang Biblia, padayon nga nagahambal sing maathag, nagaaman sa aton sing bug-os nga kasaysayan sa isa ka paagi nga indi gid masarangan sang mga arkeologo.

[Nota]

[Retrato sa pahina 26]

Arkeolohiko nga mga kinutkutan sa Jezreel

[Retrato sa pahina 28]

Canaanhon nga idolo nga nasapwan sa Jezreel