Ngaa May Madamo Gid nga Kagarukan?

“Indi ka magbaton sing hamham, kay ang hamham nagabulag sa matin-aw-sing-panan-aw nga mga tawo kag makapatiko sang mga pulong sang matarong nga mga tawo.”—⁠Exodo 23:⁠8.

SANG nagligad nga tatlo ka libo kag lima ka gatos ka tuig, ginpakamalaut sang Kasuguan ni Moises ang paghamham. Sa sulod sang mga siglo kutob sadto, nagdamo ang kasuguan batok sa kagarukan. Walay sapayan sina, wala matapna sang mga kasuguan ang kagarukan. Minilyon ka hamham ang ginapasapasa kada adlaw, kag binilyon ka tawo ang nagaantos sang mga resulta sini.

Naglapnag kag nangin moderno na gid ang kagarukan sa bagay nga ginapaluya sini ang balayan mismo sang katilingban. Sa pila ka pungsod halos wala sing ginhimo kon indi anay maghatag sing hamham. Ang paghamham sa nagakaigo nga tawo makabulig sa isa nga makapasar sa eksaminasyon, makakuha sing lisensia sa pagmaneho, makakuha sing kontrata, ukon makadaug sa kaso. “Ang kagarukan kaangay sang grabe nga polusyon nga nagapabug-at kag nagapaluya sa pagtamod sang mga tawo,” panganduhoy ni Arnaud Montebourg, isa ka abogado sa Paris.

Ilabi na nga lapnag ang paghamham sa patag sang komersio. Ang pila ka kompanya nagapain sang ikatlo nga bahin sang tanan nila nga ganansia agod lamang ihamham sa garok nga mga opisyal sang gobierno. Suno sa magasin sa Britanya nga The Economist, mga 10 porsiento sang $25 bilyones nga ginagasto kada tuig sa negosyo sa armas ang ginahamham sa posible nga mga bumalakal. Samtang nagadamo ini nga kagarukan, nangin makahalalit ang mga resulta. Sang nagligad nga dekada, ginaguba kuno sang “crony” nga kapitalismo​—⁠garok nga mga buhat sa negosyo nga nagapabor sa pila nga may maayo nga mga koneksion⁠—ang mga ekonomiya sang bug-os nga mga pungsod.

Indi malikawan nga ang nagaantos sing daku sa kagarukan kag sa pagkalusod sa ekonomiya nga resulta sini amo ang mga imol​—⁠ang mga tawo nga indi makasarang sa paghamham sa iban. Subong sang maathag nga ginsiling sang The Economist, “ang kagarukan isa ka porma sang pagpamigos.” Malampuwasan ayhan ini nga sahi sang pagpamigos, ukon indi na ayhan malikawan ang kagarukan? Agod masabat ina nga pamangkot, hibaluon anay naton ang pila sang sadsaran nga mga kabangdanan sang kagarukan.

Ano ang mga Kabangdanan Sang Kagarukan?

Ngaa luyag sang mga tawo nga mangin garok sa baylo nga mangin bunayag? Para sa iban, ang mangin garok mahimo nga amo ang pinakamahapos nga paagi​—⁠ukon amo na gid lang ang paagi​—⁠agod makuha ang ila luyag. Kon kaisa, ang paghamham mahimo nga isa ka masulhay nga paagi agod malikawan ang silot. Ang madamo nga nakakita sa mga pulis, mga politiko, kag mga huwes nga daw wala nagasapak sa kagarukan ukon nagabuhat pa gani mismo sini nagailog na lamang sang ila halimbawa.

Samtang nagadamo ang kagarukan, labi ini nga ginabaton tubtob nga sang ulihi nangin kinaandan na lamang ini. Ang mga tawo nga may manubo gid nga suweldo nagabatyag nga wala sila sing  mahimo. Kinahanglan sila mangayo sing hamham agod makapangabuhi sing maarang-arang. Kag kon ang mga nagabaton sing mga hamham ukon ang mga nagahamham agod makapamentaha indi masilutan, pila lamang ang handa nga awayon ang kagarukan. “Bangod nga ang pamatbat batok sa malain nga buhat wala ginahikot sing madali, amo kon ngaa ang tagipusuon sang mga anak sang mga tawo natuhoy sing bug-os sa ila sa paghimo sing malain,” siling ni Hari Solomon.​—⁠Manugwali 8:⁠11.

Duha ka gamhanan nga puwersa ang padayon nga nagadabok sang kagarukan: pagkamaiyaiyahon kag kakagod. Bangod sang pagkamaiyaiyahon, ang garok nga mga tawo nagapabulagbulag sa pag-antos nga resulta sang ila kagarukan sa iban, kag ginapakamatarong nila ang paghamham bangod lamang nagabenepisyo sila sa sini. Kon kapin nga benepisyo sa materyal ang ila matipon, ang mga garok nangin labi pa nga makagod. “Ang nagahigugma sang pilak indi mabusog sing pilak,” siling ni Solomon, “bisan ang nagahigugma sang manggad sing kinitaan.” (Manugwali 5:10) Isiling naton nga ang kakagod mahimo nga maayo agod makakuwarta, apang nagapabulagbulag gid ini sa kagarukan kag pagkailegal.

Ang isa pa ka butang nga indi dapat pasapayanan amo ang papel sang di-makita nga gumalahom sining kalibutan, nga ginapakilala sang Biblia nga amo si Satanas nga Yawa. (1 Juan 5:​19; Bugna 12:9) Ginapasanyog gid ni Satanas ang kagarukan. Ang pinakadaku nga hamham nga narekord amo ang gintanyag ni Satanas kay Cristo. ‘Ihatag ko sa imo ang tanan nga ginharian sang kalibutan kon magyaub ka kag maghimo sing isa ka buhat sang pagsimba sa akon.’​—⁠Mateo 4:​8, 9.

Apang, si Jesus indi mahamhaman, kag gintudluan niya ang iya mga sumulunod sa paggawi sing amo man. Mangin epektibo ayhan nga instrumento ang mga panudlo ni Cristo sa pag-away sa kagarukan karon? Binagbinagon sang masunod nga artikulo ini nga pamangkot.