Daku Pa Sangsa mga Bahandi sang Egipto

SI Moises amo ang isa sang labing bantog nga tawo sa bug-os nga maragtas. Ang apat ka tulun-an sang Biblia​—⁠halin sa Exodo tubtob sa Deuteronomio​—⁠halos nagasaysay lamang sang pagpakig-angot sang Dios sa Israel sa idalom sang pagpanguna ni Moises. Ginpangunahan niya ang ila Pagguwa (Exodo) gikan sa Egipto, ginpatung-an ang Kasuguan nga katipan, kag gintuytuyan ang Israel padulong sa dulunan sang Ginsaad nga Duta. Si Moises nagdaku sa panimalay ni Paraon, apang nangin awtorisado nga pangulo sia sang katawhan sang Dios, subong man nangin isa ka manalagna, hukom, manunulat nga inspirado sang Dios. Apang sia ang “labing mahagop sa tanan nga tawo.”​—⁠Numeros 12:3.

Ang kalabanan nga ginasaysay sang Biblia tuhoy kay Moises may yara kaangtanan sa katapusan nga 40 ka tuig sang iya kabuhi, nga nagakobre sang panag-on kutob sang ginhilway ang Israel gikan sa pagkaulipon tubtob sang napatay si Moises sa edad nga 120. Halin sa edad nga 40 tubtob 80, isa sia ka manugbantay sing mga karnero sa Midian. Apang, siling sang isa ka reperensia, “ayhan ang labing makawiwili nga bahin sang iya kabuhi, apang isa nga indi gid maathag,” amo ang iya nahaunang 40 ka tuig, halin sang mabun-ag sia tubtob sang magpalagyo sia gikan sa Egipto. Ano gid bala ang mahantop naton tuhoy sa sining panag-on? Paano ang mga kahimtangan sang pagpadaku kay Moises nakaapektar sa kon nangin ano sia nga tawo? Sa anong mga impluwensia mahimo sia napaidalom? Ano nga mga kabudlayan ang mahimo nga naatubang niya? Kag ano ang ginatudlo sining tanan sa aton?

Pagkaulipon sa Egipto

Ang tulun-an sang Exodo nagasaysay nga hinadlukan si Paraon sa pagdamo sang Israelinhon nga mga pumuluyo sa Egipto. Nagpanghikot sing tuso, gintinguhaan niya nga buhinan ang ila kadamuon paagi sa mapintas nga pagpatrabaho sa ila subong mga ulipon samtang ginalatigo sang mga agalon sa pangabudlay​—⁠ginapapas-an sing mga lulan, ginapahimo sing pangpalitada nga daga, kag may pat-od nga kadamuon sang tisa nga dapat himuon adlaw-adlaw.​—⁠Exodo 1:8-14; 5:6-18.

Ining laragway sang Egipto nga gindak-an ni Moises nahisanto gid sa maragtason nga ebidensia. Ginalaragway sang dumaan nga mga papiro kag di-magkubos sang isa ka dibuho sa lulubngan ang paghimo sang mga ulipon sing tisa nga human sa daga sang ikaduhang milenyo B.⁠C.⁠E. ukon antes pa sini. Gingrupo sang mga opisyales nga responsable sa pagsuplay sing tisa ang ginatos ka ulipon sing  tig-6 tubtob tig-18 sa idalom sang isa ka kabo ukon kapatas. Ang daga nga ginahimo nga tisa ginakutkot kag ginadala sa hilimuan-tisa. Ang lainlain sing nasyonalidad nga mga trabahador nagasag-ub sing tubig, kag nagagamit sila sing pala agod mikslahon ini sa daga kag dagami. Madamo nga tisa ang napatubas sa rektanggulo nga mga molde. Nian ginatuwangtuwang sang mga trabahador ang ginbulad-sa-adlaw nga mga tisa pakadto sa lugar nga ginapatindugan, kon kaisa sa mabanglid nga alagyan. Ang Egiptohanon nga mga kabo, nga nagauyat sing batuta, nagapungko kag hinay-hinay nga nagalakat upod sa mga trabahador samtang ginabantayan ang trabaho.

Ang isa ka dumaan nga rekord nagasambit sang 39,118 ka tisa nga ginhimo sang 602 ka trabahador, nga katumbas sa promedyo nga 65 ka tisa sa isa ka tawo kada relyebo. Kag ang isa ka dokumento halin sang ika-13 nga siglo B.⁠C.⁠E. nagasiling: “Ang mga tawo nagahimo . . . sang ila hilimuon nga kadamuon sang tisa adlaw-adlaw.” Ini tanan kaanggid gid sa trabaho nga ginpahimo sa mga Israelinhon subong sang ginlaragway sa tulun-an sang Exodo.

Ang populasyon sang mga Hebreo wala mabuhinan sang pagpamigos. Sa baylo, “sa labi nga pagpigos [sang mga Egiptohanon] sa ila, labi nga nagbu-ad sila . . . , gani nagbatyag sila sing daku nga kahadlok bangod sang mga anak sang Israel.” (Exodo 1:​10, 12) Gani, una nga ginmanduan ni Paraon ang Hebreong mga partera kag nian ang iya bug-os nga katawhan nga patyon ang tanan nga bag-ong bun-ag nga bata nga lalaki nga Israelinhon. Sa idalom sining makahaladlok nga mga kahimtangan, ang isa ka maambong nga lapsag nga lalaki, si Moises, natawo kanday Jocabed kag Amram.​—⁠Exodo 1:15-22; 6:20; Binuhatan 7:20.

Gintago, Nakita, kag Gin-ayop

Ginlalis sang mga ginikanan ni Moises ang sugo ni Paraon kag gintago ang ila lapsag. Ginhimo bala nila ini walay sapayan nga ang mga espiya kag mga inspektor nagapamalaybalay nga nagapangita sa mga lapsag? Wala kita makasiguro. Ano man ang natabo, paglipas sang tatlo ka bulan indi na matago si Moises sang iya mga ginikanan. Gani ang iya desperada nga iloy naghimo sing papiro nga takupis, ginbalawan ini sing alkitran agod indi masudlan sing tubig, kag ginkulan ang iya anak sa sini. Sa pila ka kasangkaron, gintuman ni Jocabed ang letra, indi ang kahulugan, sang sugo ni Paraon nga ihaboy sa Nilo ang tanan nga bag-ong bun-ag nga bata nga lalaki nga Hebreo. Pagkatapos, ang magulang ni Moises, nga si Miriam, nagtindog sa uluunhan agod magbantay.​—⁠Exodo 1:22⁠–​2:4.

Wala kita makahibalo kon bala gintuyo ni Jocabed nga makita si Moises sang anak nga babayi ni Paraon kon magkadto sia sa suba agod magpaligo, apang amo sini ang natabo. Nahisayran sang prinsesa nga isa ini ka bata sang mga Hebreo. Ano ang iya ginhimo? Ginpapatay bala niya ang bata bilang pagtuman sa iya amay? Wala, ang iya reaksion kaangay sang kalabanan nga mga kababayin-an. Naluoy sia.

Gilayon nga nagpalapit si Miriam. ‘Matawag bala ako sing isa ka Hebreo nga babayi agod magbatiti sang bata para sa imo?’ pamangkot niya. Naligban ang iban sa sining mga pulong. Ang magulang ni Moises ginpaanggid kay Paraon, nga  nagpadihot kaupod sang iya mga manuglaygay nga makig-angot sing “tuso” sa mga Hebreo. Matuod, ang kaayuhan ni Moises nakompirmar lamang sang nagpasugot ang prinsesa sa plano sang magulang ni Moises. “Lakat!” sabat sang anak nga babayi ni Paraon, kag gilayon nga gintawag ni Miriam ang iya iloy. Sa isa ka talalupangdon nga kasugtanan, si Jocabed ginkuha nian nga magabatiti sang iya kaugalingon nga anak nga may proteksion sang hari.​—⁠Exodo 2:5-9.

Ang kaluoy sang prinsesa kabaliskaran gid sa kapintas sang iya amay. Indi sia ignorante ukon ginlimbungan tuhoy sa bata. Ang tinagipusuon nga kaluoy amo ang nagtiklod sa iya nga ayupon sia, kag ang pagpasugot niya sa ideya nga ang bata atipanon sang isa ka Hebreo nagapakita nga wala sia nagaugyon sa sayop nga panghunahuna sang iya amay.

Pagpadaku kag Edukasyon

“Ginkuha [ni Jocabed] ang bata kag ginbatiti sia. Kag nagdaku ang bata. Nian gindala sia sa anak ni Paraon, amo nga nangin anak sia niya.” (Exodo 2:​9, 10) Wala ginasugid sang Biblia kon daw ano ka dugay nagpuyo si Moises upod sa iya kinaugali nga mga ginikanan. Sa pagbanta sang iban, ayhan tubtob sang malutas sia​—⁠duha ukon tatlo ka tuig​—⁠apang mahimo nga mas madugay pa. Ang Exodo nagasiling lamang nga “nagdaku” sia upod sa iya mga ginikanan, nga mahimo magkahulugan sing di-mapat-od nga edad. Ano man ang natabo, pat-od gid nga gingamit ni Amram kag ni Jocabed ang tion agod sugiran ang ila anak sang iya Hebreo nga ginhalinan kag tudluan sia tuhoy kay Jehova. Kon daw ano sila ka madinalag-on sa pagpatudok sang pagtuo kag gugma sa pagkamatarong sa tagipusuon ni Moises, nahibal-an lamang ini sang ulihi.

Sang gin-uli sa anak nga babayi ni Paraon, si Moises gintudluan “sa tanan nga kaalam sang mga Egiptohanon.” (Binuhatan 7:22) Nagapahangop ina sang paghanas nga gindesinyo agod mangin kalipikado si Moises sa katungdanan sa gobierno. Ang masangkad nga ihibalo sang Egipto naglakip sang matematika, geometriya, arkitektura, konstruksion, kag iban pa nga mga taliambong kag mga siensia. Ayhan luyag sang harianon nga pamilya nga matudluan sia tuhoy sa relihion sang Egipto.

Mahimo nga nabaton ni Moises ang iya pinasahi nga edukasyon upod sang iban pa nga harianon nga mga anak. Lakip sa nakabenepisyo gikan sa sining pinasahi nga edukasyon amo ang “mga anak sang dumuluong nga mga manuggahom nga ginpadala ukon gindala nga bihag sa Egipto agod mangin ‘sibilisado’ kag pagkatapos nagpauli agod maggahom subong mga sakop” nga mainunungon kay Paraon. (The Reign of Thutmose IV, ni Betsy M. Bryan) Ang mga lugar diin ginaatipan kag ginahanas ang mga kabataan nga konektado sa harianon nga mga palasyo daw naghanda sa mga pamatan-on sa pag-alagad subong mga opisyales sa palasyo.⁠ * Ang mga inskripsion nga napetsahan sang panahon sang Middle (Dinastiya 11, 12) kag New Kingdom (Dinastiya 18 tubtob 20) sang Egipto nagapakita nga madamo sang personal nga mga alagad ni Paraon kag mataas-sing-ranggo nga mga opisyales sang gobierno ang may dungganon nga titulo gihapon nga “Child of the Nursery” bisan mga adulto na.

Ang kabuhi sa palasyo magatilaw kay Moises. Nagtanyag ini sing manggad, kabuganaan, kag gahom. Naghatag man ini sing moral nga mga katalagman. Ano ang mangin reaksion ni Moises? Diin ang iya pagkamainunungon? Sia bala sumilimba gid ni Jehova, utod sang napigos nga mga Hebreo, ukon ginpili bala niya ang tanan nga gintanyag sang pagano nga Egipto?

Isa ka Importante Gid nga Desisyon

Sa edad nga 40, sang si Moises nangin bug-os  na kuntani nga Egiptohanon, ‘nagguwa sia agod tan-awon ang mga lulan nga ginapas-an sang iya mga utod.’ Ginpakita sang iya masunod nga ginhimo nga indi lamang ini pagpangusisa; handum gid niya nga buligan sila. Sang nakita niya nga ginabakol sang isa ka Egiptohanon ang isa ka Hebreo, nagpasilabot sia kag napatay niya ang manugpigos. Ginapakita sini nga buhat nga naluoy si Moises sa iya mga utod. Ang tawo nga napatay mahimo nga isa ka opisyal, nga napatay samtang ginahimo niya ang iya mga katungdanan. Sa mata sang mga Egiptohanon, may rason gid si Moises nga mangin mainunungon kay Paraon. Apang, napahulag man si Moises sang gugma sa katarungan, ang kinaiya nga nakita pa gid sang ginsaway niya sang madason nga adlaw ang isa ka Hebreo nga nagabakol sing di-makatarunganon sang iya kaupod. Handum ni Moises nga hilwayon ang mga Hebreo gikan sa mapintas nga pagkaulipon, apang sang mabalitaan ni Paraon ang pagtalikod niya kag gintinguhaan sia nga patyon, napilitan si Moises nga magpalagyo padulong sa Midian.​—⁠Exodo 2:11-15; Binuhatan 7:23-29.⁠ *

Ang panahon nga luyag ni Moises hilwayon ang katawhan sang Dios wala nagahisanto sa panahon ni Jehova. Apang, ang iya mga ginhimo nagpakita sing pagtuo. Ang Hebreo 11:24-26 nagasiling: “Bangod sa pagtuo si Moises, sang daku na sia, nagdumili nga pagtawgon nga anak sang anak nga babayi ni Paraon, nga nagapasulabi pa nga pintasan upod sa katawhan sang Dios sangsa maagom ang umalagi nga pagpangalipay sa sala.” Ngaa? “Kay ginkabig niya ang pagpakahuya kay Cristo nga daku pa nga manggad sangsa mga bahandi sang Egipto; kay gintulok niya sing maayo ang balos nga padya.” Ining tumalagsahon nga paggamit sang ekspresyon nga “kay Cristo,” nga nagakahulugan sing “isa nga hinaplas,” nagakabagay kay Moises sa kahulugan nga direkta nga nakabaton sia sang ulihi sing pinasahi nga sugo halin kay Jehova.

Hunahunaa lamang! Si Moises ginpadaku sa paagi nga isa lamang ka Egiptohanon nga dungganon ang makabaton. Ang iya posisyon nagahatag sing higayon para sa isa ka maayo gid nga karera kag sa tanan nga kalipayan nga mahanduraw, apang ginsikway niya ini tanan. Indi niya mapahisanto ang pagkabuhi sa palasyo ni Paraon, nga manugpigos, sa gugma para kay Jehova kag para sa katarungan. Ang ihibalo kag pagpamalandong sa mga saad sang Dios sa iya mga katigulangan nga sanday Abraham, Isaac, kag Jacob nagtiklod kay Moises nga pilion ang kahamuot sang Dios. Subong resulta, gingamit ni Jehova si Moises sa importante gid nga mga papel agod matuman ang Iya mga katuyuan.

Kita tanan dapat magpili kon ano gid ang pinakaimportante. Kaangay ni Moises, ayhan nabudlayan ka sa pagdesisyon. Talikdan mo bala ang pila ka kinabatasan ukon mga kasulhayan, bisan ano man ang kabayaran? Kon amo sina ang dapat mo pilian, dumduma nga ginkabig ni Moises ang pagpakig-abyan ni Jehova nga mas bilidhon sangsa tanan nga bahandi sa Egipto, kag wala niya ini ginhinulsulan.

[Mga nota]

[Kahon sa pahina 11]

Mga Kontrata sa Pagbatiti

Kinaandan na nga ginabatiti sang mga iloy ang ila mga lapsag. Apang, ang iskolar nga si Brevard Childs sa Journal of Biblical Literature nagsiling, “sa pila ka higayon sa tunga sang mga harianon [malapit sa Nasidlangan] nga mga pamilya isa ka manugbatiti ang ginasuhulan. Kinaandan man ini nga kinabatasan diin indi mabatiti sang iloy ang iya anak ukon diin ang iloy indi kilala. Ang manugbatiti amo ang nagapadaku sa bata kag nagabatiti sa iya sa tion sang kontrata.” Ang pila ka papiro nga kontrata sa pagbatiti nadiskobre sa dumaan nga Malapit nga Nasidlangan. Ginapamatud-an sining mga dokumento ang lapnag nga kinabatasan halin sang Sumerianhon nga panag-on tubtob sang talipuspusan sang Hellenistiko nga panag-on sa Egipto. Ang kinaandan nga bahin sa sining dokumento amo ang pinamulong sang mga indibiduwal nga nadalahig, ang tion nga ginakobrehan sang kontrata, mga kondisyones sang trabaho, mga espesipikasyon tuhoy sa pagpakaon, mga multa kon indi matapos ang kontrata, mga sweldo, kag kon paano bayaran ang sweldo. Kinaandan na nga ang “pagbatiti nagalawig sing duha ukon tatlo ka tuig,” paathag ni Childs. “Ang bata ginapadaku sang manugbatiti sa iya puluy-an, apang ginakinahanglan kon kaisa nga ibalik ang bata sa mga ginikanan sini para mainspeksion.”

[Mga retrato sa pahina 9]

Ang paghimo sing tisa sa Egipto halos pareho gihapon sang panahon ni Moises, subong sang ginapakita sang dumaan nga dibuho

[Credit Lines]

Ibabaw: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; ubos: Erich Lessing/Art Resource, NY