Isa ka Leksion Gikan sa Maragtas sang Roma

“KON, kaangay sang mga tawo, nagpakig-away ako sa talunon nga mga sapat sa Efeso.” Nagahunahuna ang iban nga ining mga pulong, nga narekord sa 1 Corinto 15:​32, nagakahulugan nga si apostol Pablo ginpamatbatan sa pagpakig-away sa arena sang Roma. Nagpakig-away man sia ukon wala, ang pagpakig-away tubtob kamatayon sa mga arena kinaandan lamang sadto. Ano ang ginasugid sa aton sang maragtas tuhoy sa arena kag sa mga nagakatabo didto?

Subong mga Cristiano, luyag naton nga ipahisanto ang aton konsiensia sa panghunahuna ni Jehova, nga makabulig sa aton sa paghimo sing mga desisyon tuhoy sa moderno nga kalingawan. Halimbawa, binagbinaga ang panghunahuna sang Dios tuhoy sa kasingki, nga ginpakita sa mga pulong: “Dili ka mahisa sa tawo nga masingki, ukon dili pagpilia ang bisan ano sa iya mga dalanon.” (Hulubaton 3:31) Ini nga laygay nagtuytoy sa unang mga Cristiano sang ang madamo sa palibot nila nakunyag sa mga pagsambuwa sang mga gladiador sa Roma. Sa pagbinagbinag sang mga natabo didto, tan-awon naton kon ano nga leksion ang maathag para sa mga Cristiano karon.

 Ang duha ka naarmasan nga gladiador nagataksanay sa isa ka arena sa Roma. Sa una nga pag-igo sang espada sa taming, ang nakunyag katama nga kadam-an nagasinggit agod garitgariton ang ila paborito. Mapintas ini nga away. Wala magdugay, bangod napilasan kag indi na makasarang sa pagpakig-away, ang isa nagabayaw sang iya kamot kag nagaluhod, busa ginabaton ang iya pagkapierde kag nagapakitluoy. Labi pa nga nagabaskog ang singgit. Ang iban sa kadam-an nagasinggit nga kaluuyan sia, ang iban naman nagasinggit nga patyon sia. Ang tanan nga mata napansal sa emperador. Depende sa luyag sang mga tawo, mahimo niya hilwayon ang napierde nga hangaway ukon paagi sa isa ka kumpas imando nga patyon sia.

Ang mga Romano mahuyugon sa pagtan-aw sa pagtaksanay sang mga gladiador. Ayhan makibot ka nga mahibaluan nga ining mga pagtaksanay ginhimo primero sa lubong sang kilala nga mga tawo. Ginapatihan nga ang mga sambuwa naghalin anay sa paghalad sing tawo sang mga Oscan ukon Samninhon sang ginatawag karon nga sentral nga Italya. Ang katuyuan sang mga halad amo ang pagpalinong sa espiritu sang mga patay. Ining pagtaksanay gintawag nga munus, ukon “dulot” (pangmadamo, munera). Ang unang narekord nga hampang sa Roma ginhiwat sang 264 B.⁠C.⁠E. sang ang tatlo ka paris sang mga gladiador nagtaksanay sa tiendahan sang mga toro. Sa lubong ni Marcus Aemilius Lepidus, 22 ka duwelo ang natabo. Sa lubong ni Publius Licinius, 60 ka paris ang nagtaksanay. Sang 65 B.⁠C.⁠E., 320 ka paris ang ginpadala ni Julius Caesar sa arena.

“Ang lubong sang kilala nga mga tawo gingamit subong isa ka paagi sa pagpauswag sang mga ambisyon sa politika,” siling sang istoryador nga si Keith Hopkins, “kag ang mga hampang sa lubong may yara politikal nga mga kahulugan . . . bangod popular ini sa mga botante. Sa pagkamatuod, ang mga palaguwaon tuhoy sa pagtaksanay sang mga gladiador labi nga nangin maluho bangod sang pagpaindisanay sa politika sang ambisyuso nga kilala nga mga tawo.” Sang naghari si Augustus (27 B.⁠C.⁠E. tubtob 14 C.⁠E.), ang munera nangin sobra gid nga mga dulot​—⁠para sa kalingawan sang mga tawo​—⁠nga ginhatag sang manggaranon nga mga opisyales sang estado agod pauswagon ang ila mga karera sa politika.

Mga Pumalasakop kag Paghanas

Mahimo ka mamangkot, ‘Sin-o ang mga gladiador?’ Ti, mahimo nga mga ulipon sila, mga kriminal nga ginpamatbatan nga mapatay, mga bilanggo sa inaway, ukon hilway nga mga tawo nga naengganyo sang kakunyag ukon sang paglaum nga mangin bantog kag manggaranon. Ang tanan ginhanas sa tulad-bilangguan nga mga eskwelahan. Ang libro nga Giochi e spettacoli (Mga Hampang kag mga Palaguwaon) nagreport nga ang mga gladiador nga nagahanas “pirme ginabantayan sang mga guardia kag napaidalom sa estrikto nga disiplina, sa pinakamabudlay nga mga pagsulundan, kag ilabi na sa mapintas nga mga silot . . . Ini nga pagtratar masunson nga nagadul-ong sa paghikog, pagrebelde, kag pagribok.” Ang pinakadaku nga eskwelahan sa Roma para sa mga gladiador may mga selda para sa di-magkubos isa ka libo ka tawo. Ang tagsa ka lalaki may pagkapinasahi. Ang iban nakig-away nga may panaming kag espada, ang iban naman nga may lambat kag bangkaw nga may tatlo ka taliwis. Ang iban ginhanas sa pagpakig-away sa talunon nga mga sapat sa isa pa ka popular nga sahi sang palaguwaon, ang pagpangayam. Amo gid bala ini nga hampang ang mahimo nga ginpatuhuyan ni Pablo?

“Ang mga nagaorganisar sang palaguwaon mahimo magpabulig sa mga negosyante nga nagapangita kag nagahanas sang mga 17- ukon 18-anyos nga mangin mga gladiador. Ang pagbaligya kag pagbakal sing mga tawo isa ka daku nga negosyo. Ang isa ka tumalagsahon nga palaguwaon nga ginhimo sang mga Trajan agod iselebrar ang kadalag-an sang militar nagpresentar sing 10,000 ka gladiador kag 11,000 ka sapat.

 Ang Isa ka Kinaandan nga Adlaw sa Arena

Sa aga, ang arena para lamang sa mga pagpangayam. Ang tanan nga sahi sang talunon nga mga sapat mahimo nga pasudlon sing pilit sa arena. Ang naluyagan sang tumalambong amo ilabi na ang pagpahibag sa toro kag oso. Sa masami ang duha ginatabid kag ginapahibag tubtob nga mapatay ang isa, pagkatapos ginapatay sang mangangayam ang isa nga nabilin. Ang iban pa nga popular nga mga pagpahibag amo ang leon kontra tigre, ukon elepante kontra oso. Ginapakita sang mga mangangayam ang ila kalantip sa pagpatay sa talagsahon nga mga sapat nga gindala halin sa tanan nga bahin sang emperyo, bisan daw ano man ka mahal​—⁠leopardo, rhinoceros, hippopotamus, giraffe, hyena, kamelyo, lobo, baboy talunon, kag antelope.

Ang pagpangayam indi malipatan bangod sang hitsura sang arena. Ginagamit ang mga bato, punong, kag kakahuyan agod mangin kaangay ini sang kagulangan tan-awon. Sa iban nga mga arena, ang mga sapat nagaguwa subong nga daw madyik, nga ginadala sang elebeytor sa idalom-duta kag sang mga puwertahan nga ginaalsa ukon ginatulod. Ang di-mapaktan nga panimuot sang sapat labi pa nga nagapukaw sang interes, apang ang daw nagahimo sa mga pagpangayam nga ilabi na nga makagalanyat amo ang kapintas.

Ang mga pagpatay amo ang masunod sa programa. Ginapanikasugan nga himuon ini nga may pagkaorihinal. Ginapresentar ang mitolohiko nga mga drama diin ang mga artista matuod nga napatay.

Sa hapon, ang lainlain nga grupo sang mga gladiador nga naarmasan sing pinasahi kag nahanas sa magkatuhay nga mga pamaagi nagaaway. Ang pila nga nagguyod sa mga bangkay napanaptan subong dios sa pihak nga kinabuhi.

Epekto sa mga Tumalan-aw

Ang daku nga kaluyag sang kadam-an sa aksion indi mabusog, gani ang nagapaganot nga mga manug-away ginagaritgarit paagi sa mga latigo kag mainit nga salsalon nga pangpat-in. Ang mga kadam-an nagasinggit: “Ngaa katalawan sa iya sa espada? Ngaa kaluya sa iya maghan-us? Ngaa [kahapos lang] sa iya mapatay? Latiguha sia agod mag-isog sia! Paawaya sila, nga nagaguwa ang dughan agod makita ang pagdusak sang espada!” Ang Romanong manghimanwa nga si Seneca nagsulat nga sa tion sang intermisyon ginahatag ang pahibalo: “May pagpatay nga himuon sa tion sang intermisyon, gani may dugang pa nga kalingawan!”

Indi makapakibot nga ginabaton ni Seneca nga nagpauli sia nga “mas mapintas kag mabaris.” Ang prangka nga pagbaton sining tumalan-aw dapat naton hunahunaon sing serioso. Mahimo bala nga ang mga tumalan-aw sang pila ka hampang karon maapektuhan sing amo man, nga mangin “mas mapintas kag mabaris”?

Mahimo maghunahuna ang iban nga mapalad sila nga nakapauli pa sila. Sang ang isa ka tumalan-aw naglahog batok kay Domitian, ginpaguyod sia sini nga emperador gikan sa iya pulungkuan kag ginhaboy sa mga ido. Sang wala na sing mga kriminal nga patyon, ginmando ni Caligula nga dakpon  kag ihaboy sa mga sapat ang isa ka bahin sang kadam-an. Kag sang wala maluyagi ni Claudius ang pagkaaberiya sang mga makina sa entablado, ginsugo niya nga paawayon sa arena ang may salaon nga mga mekaniko.

Ang pagkapanatiko sang mga tumalan-aw nagdul-ong man sa daku nga kahalitan kag mga kinagubot. Ang ampiteatro sa aminhan nayon sang Roma narumpag, kag linibo ang ginkunokuno nga napatay. Isa ka kinagubot ang natabo sa isa ka talan-awon sa Pompeii sang 59 C.⁠E. Si Tacitus nagreport nga ang binangig sa ulot sang tumandok nga kadam-an kag sang mga kontra halin sa kaingod nga banwa nagsugod paagi sa insultuhanay, nian sa batuhay, kag natapos sa espadahay. Ang pila nakumpol kag napilasan, kag madamo ang napatay.

Isa ka Maathag nga Leksion

Ang isa ka salida sining karon lang (Sangue e arena, “Dugo kag Balas”) sa Colosseum sa Roma nagpahanumdom sang modernong mga kaanggid sang munera. Talalupangdon nga ginpakita sa video ang pag-away sang toro kag matador, propesyonal nga boksing, makakulugmat nga pagbungguanay sang awto kag palumbaanay sang mga motorsiklo, mabaris nga pag-away sang mga atleta sa mga hampang, kag magarot nga pag-away sang mga tumalan-aw. Natapos ang salida paagi sa pag-video sa Colosseum nga sakay sa eroplano. Ano sa banta mo ang mahinakop sang mga dumuluaw? Pila ang makatuon sing leksion?

Ang mga pagpahibag sa mga ido, bulang, bullfight, kag masingki nga mga hampang kinaandan na sa pila ka kadutaan sa karon. Ginabutang sa peligro ang kabuhi agod makunyag ang kadam-an sa mga palumbaanay sang awto kag motorsiklo. Kag hunahunaa lamang ang adlaw-adlaw nga mga palaguwaon sa telebisyon. Ginpakita sang pagtuon sa isa ka pungsod sa katundan nga ang ordinaryo nga bata nga nagatan-aw sing telebisyon mahimo makakita sing 10,000 ka pagpatay kag 100,000 ka buhat sang kapintas sa tion nga mag-edad sia sing 10 ka tuig.

Ang kalipayan sang mga tumalan-aw “wala nahisanto sa matuod nga relihion kag sa matuod nga pagkamatinumanon sa matuod nga Dios,” siling sang manunulat nga si Tertullian sang ikatlong siglo. Ginkabig niya ang mga nagtan-aw sini subong mga kakunsabo sa sining pagpatay. Kamusta naman karon? Ang isa mahimo mamangkot, ‘Nalingaw bala ako sa pagtan-aw sa dugo, kamatayon, ukon kasingki sa telebisyon ukon sa Internet?’ Takus nga dumdumon ang ginasiling sang Salmo 11:5: “Si Jehova nagausisa sa matarong subong man sa malaut, kag ang bisan sin-o nga nagahigugma sang kasingki pat-od nga dumtan sang Iya kalag.”

[Kahon sa pahina 28]

Mga Pagtaksanay Agod “Palinungon ang mga Patay”

Tuhoy sa ginhalinan sang pagtaksanay sang mga gladiador, ang manunulat nga si Tertullian sang ikatlong siglo nagsiling: “Naghunahuna anay ang mga tawo nga paagi sa sini nga sahi sang palaguwaon nagaserbisyo sila sa mga patay, sa tapos nila ini mapahaganhagan paagi sa mas sibilisado nga sahi sang kapintas. Sadto, sa pagpati nga ang mga kalag sang mga patay mapalinong paagi sa dugo sang tawo, ginahalad nila sa tion sang lubong ang mapigaw-klase nga mga bihag ukon mga ulipon nga ginbakal nila. Sa tapos sini daw isa ka maayo nga butang nga ang ila kalautan mahinago bangod ini nga buhat ginhimo nga kalipayan. Gani sa tapos ang nakuha nga mga tawo nahanas sa mga armas nga matigayon sadto kag sa bug-os nila nga masarangan​—⁠ginhanas sila agod magtuon nga patyon!​—⁠nian ginapatay sila sa gintalana nga adlaw sang lubong sa mga lulubngan. Gani nakasapo sila sing kalugpayan sa kamatayon paagi sa pagpatay. Amo ini ang ginhalinan sang munus. Apang sa paglipas sang pila ka tion ang ginpatahom nga palaguwaon kag ang kapintas sini nangin pareho lang; bangod indi mangin kompleto ang kalipayan sang okasyon kon indi magus-ab tubtob mapatay sang mabaris nga mga sapat ang lawas sang mga tawo. Ang gindulot agod palinungon ang mga patay ginakabig nga isa ka rito sa lubong.”

[Retrato sa pahina 27]

Ancient gladiatorial helmet and shin guard

[Mga retrato sa pahina 29]

Ang dumaan nga mga Cristiano wala mahamuot sa masingki nga kalingawan. Ikaw bala?

[Credit Lines]

Boxing: Dave Kingdon/Index Stock Photography; car crash: AP Photo/Martin Seppala

[Picture Credit Line sa pahina 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library