Ang “Septuagint”—Mapuslanon sang Nagligad kag Karon

ISA ka impluwensiado nga tawo gikan sa Etiopia ang nagalakbay pauli halin sa Jerusalem. Samtang nagalakbay sa desyerto sakay sa iya kangga, ginabasa niya sing mabaskog ang isa ka relihioso nga linukot. Ang paathag sa mga pulong nga ginabasa niya may daku gid nga epekto sa iya amo nga nagbag-o ang iya kabuhi sugod sadto. (Binuhatan 8:26-38) Ginabasa niya ang Isaias 53:7, 8 gikan sa una gid nga badbad sang Biblia—ang Griego nga Septuagint. Ini nga  badbad nakabulig gid sing daku sa pagpalapnag sa mensahe sang Biblia sa bug-os nga mga siglo amo nga gintawag ini nga isa ka badbad sang Biblia nga nagpabag-o sa kalibutan.

San-o kag sa idalom sang ano nga sirkunstansia ginsulat ang Septuagint? Ngaa kinahanglan ini nga badbad? Daw ano ini ka mapuslanon sa sulod sang mga siglo? Ano, kon may yara gid man, ang matudlo sang Septuagint sa aton karon?

Ginhimo Para sa Nagahambal-sing-Griego nga mga Judiyo

Sang nagmartsa si Alejandro nga Daku sang 332 B.C.E. pasulod sa Egipto sa tapos malaglag ang siudad sang Tiro sa Fenicia, ginsug-alaw sia subong isa ka manluluwas. Didto gintukod niya ang siudad sang Alejandria, ang sentro sang pagtuon sa dumaan nga kalibutan. Sa handum nga mapalapnag ang Griego nga kultura sa mga tawo nga nagapuyo sa nasakpan nga kadutaan, ginpakilala ni Alejandro ang kumon nga Griego (Koine) sa malapad niya nga ginharian.

Sang ikatlo nga siglo B.C.E., madamo nga Judiyo ang nagpuyo sa Alejandria. Madamong Judiyo nga madugay na nga nagapuyo sa nagalinapta nga mga kolonya sa guwa sang Palestina pagkatapos matapok sa Babilonia ang nagsaylo sa Alejandria. Daw ano ka sunado sining mga Judiyo ang Hebreo nga hambal? Ang McClintock and Strong’s Cyclopedia nagasiling: “Bangod nalipatan na sang mga Judiyo ang madamo nga nahibaluan nila sa dumaan nga Hebreo sang nagbalik sila gikan sa pagkabihag sa Babilonia, ang ginabasa nga mga tulun-an ni Moises sa mga sinagoga sa Palestina ginpaathag sa ila sa lenguahe sang mga Caldeanhon . . . Ayhan diutay pa lang nga Hebreo ang nahibaluan sang mga Judiyo sa Alejandria; ang ila sunado nga lenguahe amo ang Griego sa Alejandria.” Ang kahimtangan sa Alejandria mahimo nga nagakaigo gid agod badbaron ang Hebreong Kasulatan sa Griego.

Si Aristobulus, nga isa ka Judiyo nga nagkabuhi sang ikaduhang siglo B.C.E., nagsulat nga ang isa ka bersion sang Hebreong kasuguan ginbadbad sa Griego kag natapos sa tion sang paghari ni Ptolemy Philadelphus (285-246 B.C.E.). Lainlain ang opinyon sa kon ano ang buot silingon ni Aristobulus sa “kasuguan.” Nagahunahuna ang iban nga ginpatuhuyan lamang niya ang Pentateuko, samtang nagasiling naman ang iban nga mahimo ginahunahuna niya ang bug-os nga Hebreong Kasulatan.

Bisan diin man sini, suno sa tradisyon, ginasiling nga mga 72 ka Judiyong iskolar ang nakigbahin sa nahaunang nasulat nga badbad sang Kasulatan halin sa Hebreo padulong sa Griego. Sang ulihi, ang halos husto nga numero nga 70 ginsugdan nga gamiton. Gani, ang bersion gintawag nga Septuagint, nga nagakahulugan sing “70,” kag ginsulat nga LXX, ang Romano nga numero para sa 70. Sang matapos ang ikaduhang siglo B.C.E., ang tanan nga tulun-an sa Hebreong Kasulatan mabasa sa Griego. Sa amo, ang ngalan nga Septuagint nagapatuhoy sa bug-os nga Hebreong Kasulatan nga ginbadbad sa Griego.

Mapuslanon sang Unang Siglo

Ang Septuagint gingamit pirme sang nagapamulong-sing-Griego nga mga Judiyo antes kag sang panahon ni Jesucristo kag sang iya mga apostoles. Madamo nga Judiyo kag proselita nga nagtipon sa Jerusalem sang adlaw sang Pentecostes 33 C.E. ang naghalin sa distrito sang Asia, Egipto, Libya, Roma, kag Creta—mga duog diin ang hambal sang mga tawo amo ang Griego. Pat-od gid nga kinabatasan nila nga magbasa gikan sa Septuagint. (Binuhatan 2:9-11) Gani, ini nga bersion nakabulig gid sa pagpalapnag sing maayong balita sang unang siglo.

Halimbawa, sang nagpamulong sa mga taga-Cirene, Alejandria, Cilicia, kag Asia, si disipulo Esteban nagsiling: “Ginpasugat ni Jose ang iya amay nga si Jacob kag ang bug-os niya nga kahimataan halin sa sina nga lugar [Canaan], nga may kadamuon nga kapituan kag lima ka kalag.” (Binuhatan 6:​8-​10; 7:​12-​14) Ang Hebreo nga teksto sa Genesis kapitulo 46 nagasiling nga ang kadamuon sang mga himata ni Jose kapituan. Apang ginagamit sang Septuagint ang numero nga kapituan kag lima. Maathag gid nga nagbalikwat si Esteban gikan sa Septuagint.—Genesis 46:20, 26, 27.

Samtang si apostol Pablo nagalakbay sa bug-os nga Asia Minor kag Gresya sadtong ikaduha kag ikatlo nga misyonero niya nga paglakbay, nagbantala sia sa madamo nga Gentil nga nagakahadlok sa Dios kag sa “mga Griego nga  nagasimba sa Dios.” (Binuhatan 13:16, 26; 17:4) Natun-an sini nga mga tawo nga kahadlukan ang Dios kag simbahon sia bangod sang ihibalo nga natigayon nila tuhoy sa iya gikan sa Septuagint. Sang nagbantala sa sining nagapamulong-sing-Griego nga katawhan, masunson nga ginbalikwat ukon ginkutlo ni Pablo ini nga badbad.—Genesis 22:18; Galacia 3:8.

Ang Cristianong Griegong Kasulatan may yara 320 ka direkta nga binalikwat kag may tingob nga kabug-usan nga ayhan 890 ka binalikwat kag reperensia gikan sa Hebreong Kasulatan. Ang kalabanan sini ginpasad sa Septuagint. Subong resulta, ang mga binalikwat gikan sa sadto nga badbad kag indi gikan sa Hebreo nga mga manuskrito nangin bahin sang inspirado nga Cristianong Griegong Kasulatan. Daw ano gid ka importante nga katunayan! Nagtagna si Jesus nga ang maayong balita sang Ginharian ibantala sa bug-os napuy-an nga duta. (Mateo 24:14) Agod mahimo ini, nagtugot si Jehova nga ang iya inspirado nga Pulong badbaron sa nagkalainlain nga mga lenguahe nga mabasa sang mga tawo sa bug-os nga kalibutan.

Mapuslanon Karon

Ang Septuagint mapuslanon gihapon karon kag ginagamit agod ipakita ang mga sayop nga mahimo di-hungod nga nakopya sang mga manugkopya sa Hebreong mga manuskrito sang naulihi nga petsa. Halimbawa, ang rekord sa Genesis 4:8 mabasa: “Pagkatapos sina si Cain nagsiling kay Abel nga iya utod: [‘Makadto kita sa latagon.’] Gani natabo nga sang didto na sila sa latagon ginsalakay ni Cain si Abel nga iya utod kag ginpatay sia.”

Ang may bracket nga dinalan nga “makadto kita sa latagon” indi mabasa sa Hebreong mga manuskrito nga napetsahan sing ikanapulo nga siglo C.E. Apang, nalakip ini sa mas nauna nga Septuagint nga mga manuskrito kag sa pila pa ka nauna nga mga reperensia. Ang Hebreo nga teksto masami nga nagagamit sing tinaga bilang panugod sa ginahambal, apang wala sing nagasunod nga mga tinaga. Ano ang mahimo natabo? Ang Genesis 4:8 may duha ka nagasundanay nga dinalan nga nagatapos sa ekspresyon nga “sa latagon.” Ang McClintock and Strong’s Cyclopedia nagapanugda: “Ang mata sang Hebreo nga manugkopya mahimo nga napatalang sang [pareho nga] tinaga . . . nga nagatapos sang duha ka dinalan.” Sa amo mahimo nalaktawan sang manugkopya ang mas nauna nga paggamit sing dinalan nga nagatapos sa ekspresyon nga “sa latagon.” Maathag nga ang Septuagint, subong sang iban nga nauna nga nagaluntad pa nga mga manuskrito, mapuslanon sa pagpakita sing mga sayop sa ulihi nga mga kopya sang Hebreong teksto.

Sa pihak nga bahin, ang mga kopya sang Septuagint mahimo man nga may mga sayop, kag kon kaisa ang Hebreong teksto ginagamit subong basihan agod tadlungon ang Griego. Gani, paagi sa pagpaanggid sang Hebreong mga manuskrito sa Griego kag sa iban pa nga mga lenguahe nga mga badbad, ang mga sayop sa pagbadbad subong man ang sala sang mga manugkopya nakita kag nagapasalig ini sa aton sing isa ka husto nga badbad sang Pulong sang Dios.

Ang kompleto nga mga kopya sang Septuagint nga makita karon napetsahan sing ikap-at nga siglo C.E. Ining mga manuskrito kag ang ulihi nga mga kopya wala nagaunod sing ngalan sang Dios, nga Jehova, nga ginarepresentar sa Hebreo sang Tetragrammaton (YHWH). Ginbulos sining mga kopya ang Griego nga mga tinaga para sa “Dios” kag “Ginuo” kon diin ang Tetragrammaton mabasa sa Hebreong teksto. Apang, ini nga butang naathagan sa isa ka natukiban sa Palestina mga 50 ka tuig ang nagligad. Ang isa ka grupo nga naglagulad sa mga lungib malapit sa nakatundan nga baybayon sang Patay nga Dagat nakakita sing mga pidaso gikan sa dumaan nga panit nga linukot sang 12 ka manalagna (Oseas tubtob Malaquias) nga nasulat sa Griego. Ining mga sinulatan napetsahan sa ulot sang 50 B.C.E. kag 50 C.E. Sa sining nauna nga mga pidaso, ang Tetragrammaton wala maislan sing Griego nga mga tinaga para sa “Dios” kag “Ginuo.” Gani, ang paggamit sa ngalan sang Dios sa unang Septuagint nga bersion sang Kasulatan napamatud-an.

Sang tuig 1971, ang mga pidaso sang dumaan nga papiro nga linukot (Fouad 266 nga papiro) ginbalhag. Ano ang ginapakita sining mga bahin sang Septuagint, nga napetsahan sang ikaduha ukon unang siglo B.C.E.? Ang ngalan sang Dios mabasa man sa sini. Ining unang mga pidaso sang Septuagint nagahatag sing mabakod nga  pamatuod nga nahibaluan kag gingamit ni Jesus kag sang iya unang-siglo nga mga disipulo ang ngalan sang Dios.

Sa karon, ang Biblia amo ang ginbadbad sing pinakalapnag nga libro sa maragtas. Mabasa sang kapin sa 90 porsiento sang tawhanon nga pamilya sa di-magkubos ang bahin sini sa ila kaugalingon nga hambal. Nagapasalamat kita ilabi na tungod sa sibu nga modernong-lenguahe nga badbad, ang New World Translation of the Holy Scriptures, nga matigayon na karon sa kabug-usan ukon sing bahin sa kapin sa 40 ka lenguahe. Ang New World Translation of the Holy Scriptures​—With References may ginatos ka nota sa ubos nga mga reperensia sa Septuagint kag sa iban pa nga dumaan nga mga manuskrito. Sa pagkamatuod, ang Septuagint padayon nga makawiwili kag mapuslanon sa mga estudyante sang Biblia sa karon.

[Retrato sa pahina 26]

Ginpaathag ni disipulo Felipe ang isa ka kasulatan nga ginbasa gikan sa “Septuagint”

[Retrato sa pahina 29]

Si apostol Pablo masunson nga nagbalikwat gikan sa “Septuagint”