Arkeolohiko nga Ebidensia sa Pagkabuhi ni Jesus?

“EBIDENSIA Tuhoy kay Jesus nga Nasulat sa Bato.” Amo ang ginsiling sang panghapin sang Biblical Archaeology Review (Nobiembre/Disiembre 2002). Makita sa sini nga panghapin ang isa ka kahon nga suludlan sang mga tul-an sang patay nga tawo nga human sa bato nga apog ukon ossuary, nga nakita sa Israel. Ini nga mga kahon kinaandan nga ginagamit sang mga Judiyo sa malip-ot nga tion sa ulot sang unang siglo B.⁠C.⁠E. kag 70 C.⁠E. Ang pinasahi gid sa sini nga kahon amo ang Aramaiko nga inskripsion sa isa ka bahin. Ginkilala sang mga iskolar ang mabasa sa sini: “Si Santiago, nga anak ni Jose, utod ni Jesus.”

Suno sa Biblia, si Jesus nga taga-Nasaret may utod nga ginhingalanan Santiago nga ginkabig nga anak ni Jose, nga bana ni Maria. Sang nagpanudlo si Jesucristo sa iya mga kasimanwa, ang natingala nga tumalambong nagpamangkot: “Indi bala ini ang anak sang panday? Indi bala si Maria ang iya iloy, kag sanday Santiago kag Jose kag Simon kag Judas ang iya mga utod? Kag ang iya mga utod nga babayi, indi bala sila tanan kaupod naton?”​​—⁠Mateo 13:54-​56; Lucas 4:​22; Juan 6:⁠42.

Huo, ang inskripsion sa kahon nagahisanto sa paglaragway kay Jesus nga Nazaretnon. Kon si Santiago nga ginsambit sa inskripsion utod ni Jesucristo sa iloy, nian amo ini ang “pinakadumaan nga ebidensia sang arkeolohiya magluwas sa Biblia tuhoy kay Jesus,” siling ni André Lemaire, isa ka awtoridad sa dumaan nga mga inskripsion kag nagsulat sang ginsambit kaina nga artikulo sa Biblical Archaeology Review. Si Hershel Shanks, editor sang magasin, nagsiling nga ang ossuary “isa ka mahikap kag makita nga butang nga masumay sa tion sang labing importante nga tawo nga nagkabuhi sa duta.”

Apang, ang tatlo ka ngalan nga mabasa sa inskripsion sang ossuary kinaandan lamang sang unang siglo. Gani, posible nga magluwas sa pamilya ni Jesucristo, may isa pa ka pamilya nga may Santiago man, Jose, kag Jesus. Si Lemaire nagbanabana: “Sa Jerusalem sa sulod sang duha ka kaliwatan antes sang 70 C.⁠E., may yara . . . ayhan mga 20 ka tawo nga gintawag nga ‘Santiago nga anak ni Jose, utod ni Jesus.’” Apang, nagapati sia nga 90 porsiento ang posibilidad nga ang Santiago sa ossuary amo ang utod ni Jesucristo sa iloy.

May isa pa ka rason kon ngaa nagapati ang iban nga ang Santiago sa inskripsion amo ang utod ni Jesucristo sa iloy. Ang pagsambit sa amay sang napatay sa sining mga inskripsion kinaandan lamang, apang ang pagsambit sa isa ka utod talagsahon gid. Busa,  ang iban nga mga iskolar nagapati nga ining Jesus mahimo gid nga isa ka tawo nga importante, busa nagpahunahuna sa ila nga sia si Jesucristo, ang tagpasad sang Cristianismo.

Matuod Bala ang Ossuary?

Ano ang ossuary? Isa ini ka kahon, ukon baul, nga ginasudlan sang mga tul-an sang patay sa tapos madunot ang iya lawas sa lulubngan. Madamo nga ossuary ang ginkawat sa mga lulubngan sa palibot sang Jerusalem. Ang kahon nga may inskripsion tuhoy kay Santiago nakita sa balaligyaan sang mga antigo, indi sa isa ka opisyal nga lugar nga ginkutkot. Pila ka gatos ka dolyar kuno ang bakal sa sini sang tag-iya sang dekada 70. Busa, ang ginhalinan sang ossuary wala mahibaluan. “Kon indi mo masugid kon diin naghalin ang isa ka antigo kag kon diin ini nahamtang sa halos 2,000 ka tuig, indi ka makapangahas nga iangot ang kaangtanan sa ulot sang isa ka butang kag sang mga tawo nga mahimo ginahinambitan sini,” siling ni Propesor Bruce Chilton sang Bard College, New York.

Agod ipaathag ang arkeolohiko nga ginhalinan sini, ginpadala ni André Lemaire ang kahon sa Geological Survey of Israel. Ginpamatud-an sang mga manugpanalawsaw didto nga ang kahon human sa bato nga apog gikan sa nahauna ukon ikaduha nga siglo C.⁠E. Nagreport sila nga “wala sing nakita nga tanda nga gingamitan [ini] sing binag-o nga gamit ukon instrumento.” Walay sapayan sini, ang mga iskolar sa Biblia nga gin-interbyu sang The New York Times nagpabutyag sing opinyon nga “ang circumstantial evidence nga nagasakdag sa kaangtanan kay Jesus mabakod gid, apang circumstantial evidence lamang ini.”

Ang magasin nga Time nagkomento nga “halos wala sing edukado nga tawo karon ang nagaduhaduha nga si Jesus nagkabuhi.” Apang, madamo ang nagahunahuna nga, wala labot sa Biblia, dapat may ebidensia gid sa pagkabuhi ni Jesus. Arkeolohiya bala ang basihan agod magpati ang isa kay Jesucristo? Ano ang aton ebidensia tuhoy sa pagkamaragtason sang “labing importante nga tawo nga nagkabuhi sa duta”?

[Credit Lines sang retrato sa pahina 3]

Left, James Ossuary: AFP PHOTO/J.P. Moczulski; right, inscription: AFP PHOTO/HO