Si Alexander VI—Ang Papa nga Indi Malipatan sang Roma

“GIKAN sa pagtamod sang isa ka Katoliko, kulang ang mga tinaga agod pakamalauton si Alexander VI.” (Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters [Maragtas Sang mga Papa Sugod Sang Katapusan Sang Edad Media]) “Indi gid mapatawad ang iya pribado nga pagkabuhi . . . Dapat naton batunon nga ining papa wala sing nahatag nga kadungganan sa Simbahan. Ang mga kadungan sang pamilya Borgia, bisan naanad sa sining talamayon nga mga buhat, nakugmat gid sang makita ang ila mga krimen, nga ang mga epekto sini, bisan mga 400 ka tuig sang ulihi, wala pa madula.”​​—⁠ L’Église et la Renaissance (1449-​1517)(Ang Simbahan kag ang Renaissance).

Ngaa ang talahuron nga mga sinulatan sa kasaysayan sang Iglesia Romana Katolika naghatag sining mabug-at nga mga komento tuhoy sa isa ka papa kag sa iya pamilya? Ano ang ila ginhimo nga nagakabagay sa sina nga pagmulay? Ang isa ka eksibisyon sa entablado sa Roma (Oktubre 2002⁠–​Pebrero 2003), nga gintig-uluhan nga I Borgia​​—⁠l’arte del potere (Ang mga Borgia​​—⁠Ang Taliambong Sang Gahom), naghatag sing higayon sa pagpamalandong sa gahom nga gin-angkon sang mga papa, ilabi na sa pamaagi sang paggamit sini ni Rodrigo Borgia, nga amo si Alexander VI (papa sang 1492-​1503).

Pagtigayon sing Gahom

Natawo si Rodrigo Borgia sang 1431 sa isa ka prominente nga pamilya sa Játiva, sa ginharian sang Aragon, nga sa Espanya karon. Ang iya tiyo nga si Alfonso de Borgia, ang obispo sang Valencia, amo ang nagpaeskwela sa iya kag ginpat-od nga samtang tin-edyer pa lang sia, maangkon na ni Rodrigo ang mga palangakuan sa simbahan nga may sueldo. Sa edad nga 18, sa idalom sang pag-atipan ni Alfonso, nga isa na ka kardinal, nagsaylo sa Italya si Rodrigo, diin nagkuha sia sing abogasiya. Sang si Alfonso nangin si Papa Calixtus III, ginhimo niya nga kardinal si Rodrigo kag ang isa pa niya ka hinablos. Si Pere Lluís Borgia nangin gobernador sang pila ka siudad. Wala magdugay gintangdo si Rodrigo nga bise-presidente sang simbahan, isa ka posisyon nga iya ginahuptan sa idalom sang lainlain nga papa, diin natigayon niya ang madamo kag mataas sing sueldo nga palangakuan sa simbahan, nakatipon sing tuman kadamo nga manggad, nakaangkon sing daku nga gahom, kag nagkabuhi sing maluho kaangay sang isa ka prinsipe.

Maalam si Rodrigo, isa ka matanlas nga humalambal, isa ka sumalakdag sang mga taliambong, kag makasarang sa paglambot sang iya mga handum. Apang may pila sia ka imoral nga relasyon, diin may apat sia ka kabataan sa iya permanente nga ginapuyopuyo kag iban pa gid nga mga kabataan sa iban nga mga babayi. Bisan pa ginsaway sia ni Papa Pius II bangod sang iya huyog sa “maulag  gid ” nga kalingawan kag sa “pagpatuyang sa kinalipay,” wala magbag-o si Rodrigo.

Sang mapatay si Papa Innocent VIII sang 1492, nagsinapol ang mga kardinal sang simbahan agod magpili sing inugbulos. Indi maduhaduhaan nga si Rodrigo Borgia, upod ang makagalanyat nga mga pangako kag dayag nga pagkalit sa kakagod sang mga tawo, nakabakal sing bastante nga mga boto sang mga masigka-kardinal agod magdaug sa sadtong piniliay kag nangin si Papa Alexander VI. Paano niya ginbayaran ang mga boto sang mga kardinal? Paagi sa paghatag sa ila sing mga posisyon sa simbahan, mga palasyo, mga kastilyo, mga siudad, mga monasteryo, kag mga teritoryo sang obispo nga may daku nga kita. Mahangpan mo kon ngaa ang isa ka istoryador sa simbahan nagtawag sa paggahom ni Alexander VI nga “mga panahon sang kahuluy-an kag iskandalo para sa Simbahan sang Roma.”

Wala sing Kinatuhayan sa Sekular nga mga Prinsipe

Bangod sang iya gahom sa espirituwal subong pangulo sang simbahan, si Alexander VI nagbulig sa paglubad sa gumuntang sang Espanya kag Portugal sa pagtunga sa bag-o nadiskobre nga mga teritoryo sa Amerika. Ang iya sekular nga mga gahom naghimo sa iya nga pangulo sang mga estado sang papa nga ang mga sakop sini amo ang sentral nga Italya, kag gingamhan niya ang iya ginharian kaangay sang bisan sin-o nga manuggahom sang Renaissance. Ang paggahom ni Alexander VI, kaangay sang iban nga mga papa antes kag pagkatapos niya, napun-an man sing paghamham, nepotismo, kag kamalamalahan nga mga kamatayon.

Ang karibal nga mga kagamhanan nakig-agaw sang mga teritoryo sang Italya sa sining magamo nga mga tinion, kag ang papa wala lamang magtan-aw. Ang iya mga taktika sa politika kag mga pagpakig-alyansa, nga ginhimo kag ginguba sa ulihi, gindesinyo agod mapasangkad pa ang iya gahom, mapauswag ang karera sang iya mga kabataan, kag mabayaw ang pamilya Borgia sa tanan. Ang iya anak nga si Juan, nga ginpakasal sa pakaisa sang hari sang Castile, ginhimo nga duke sang Gandía, Espanya. Ginpangasawa sang isa pa niya ka anak, nga si Jofré, ang apo sang hari sang Naples.

Sang kinahanglan sang papa ang kaalyado agod palig-unon ang iya kaangtanan sa Pransia, ginguba niya ang natalana nga kasal sang iya 13-anyos nga dalagita, si Lucrezia, sa isa ka halangdon nga Aragonese kag sa baylo ginhatag sia sa isa ka himata sang duke sang Milan. Sang ang pagminyo indi na bentaha sa politika, may nakita nga lusot agod anulahon ang kasal, kag si Lucrezia ginpakasal liwat sa isa ka katapo sang karibal nga dinastiya, si Alfonso sang Aragon. Samtang, ang ambisyuso kag mapintas nga utod ni Lucrezia nga si Cesare Borgia nakig-alyansa kay Louis XII sang Pransia, kag ang bag-o lang nga pagpakasal sang iya utod sa isa ka Aragonese nangin kahuluy-an. Ang solusyon? Ang isa ka tiliman-an nagsiling nga si Alfonso, ang iya makaluluoy nga bana, “napilasan sang apat ka tawo nga luyag kuntani magpatay sa iya sa hagdan sang St. Peter’s Basilica. Samtang nagapaayo, ginkuga sia tubtob mapatay sang isa ka tinawo ni Cesare.” Ang papa, bangod luyag sang isa ka estratehiko kag bag-o nga alyansa, nagpatigayon sang ikatlo nga pagpakasal ni Lucrezia, nga 21 anyos na, sa anak sang gamhanan nga duke sang Ferrara.

Ang karera ni Cesare ginlaragway subong “isa ka kasaysayan sang imoralidad, nga ginpapula sang dugo.” Bisan pa nga gintangdo si Cesare sang iya amay nga mangin kardinal sa edad nga 17, mas nagakabagay sia sa inaway sangsa mga hilikuton sa simbahan, bangod kay tuso sia, ambisyuso, kag pila lang ang makatupong sa iya sa kagarukan. Pagkatapos nga maghalin sa palangakuan sa simbahan, nagpakasal sia sa isa ka Pranses nga prinsesa, sa amo nangin duke sia sang Valentinois. Nian, paagi sa pagsakdag sang mga tropa sang Pransia, nagsugod sia sa pagpanalakay kag pagpamatay agod masakop niya ang naaminhan sang Italya.

 Agod mapat-od ang pagsakdag sang militar sang Pransia nga kinahanglanon sa mga tulumuron ni Cesare, gintugutan sang papa ang mahapos apang puno sing iskandalo nga diborsio ni Louis XII sang Pransia nga nagtugot sa iya nga pangasaw-on si Anne sang Britanny kag idugang ang ginsakpan sini sa iya ginharian. Bangod sini, siling sang isa ka sinulatan, “ginsakripisyo [sang papa] ang dungog sang Simbahan kag ang mga talaksan nga prinsipio sini agod matigayon ang sekular nga mga bentaha sang mga katapo sang iya pamilya.”

Kritisismo sa Pagpatuyang sang Papa

Bangod sang pagpatuyang sang mga Borgia, nakaangkon sila sing mga kaaway kag ginmulay. Wala ginsapak sang papa ang iya mga kritiko, apang ang isa nga indi mapabay-an amo si Girolamo Savonarola. Isa sia ka Dominican nga monghe, isa ka maisog nga manugbantala, kag isa ka politikal nga lider sang Florence. Ginpakamalaut niya ang kagarukan sa korte sang papa kag ang mga buhat kag pagpamulitika sang papa mismo, nga nagpanawagan sang paghalin sang papa kag sa pagbag-o sa simbahan. Si Savonarola nagsinggit: “Mga lider sang simbahan, . . . kon gab-i nagakadto kamo sa inyo mga babayi kag kon aga sa inyo mga sakramento.” Sia nagsiling sang ulihi: “[Yadtong mga lider] may nawong sang isa ka bigaon, ang ila kabantugan para sa kalainan sang Simbahan. Ini sila, ginasiling ko sa inyo, wala nagapati sa Cristianong pagtuluuhan.”

Agod mapahipos sia, gintanyagan sang papa si Savonarola sang palangakuan sang kardinal, apang wala niya ginbaton. Kon bala bangod sang iya pagpamatok sa papa ukon sang pagbantala niya nga nagdala sa iya sa kapahamakan, si Savonarola ginsikway sang ulihi sang simbahan, gindakop, ginpaantos agod magkumpisar, kag nian ginbitay kag ginsunog.

Serioso nga mga Pamangkot

Ining maragtason nga mga hitabo nagapautwas sing importante nga mga pamangkot. Paano mapaathag ining mga iskandalo kag paggawi sang isa ka papa? Paano ini mapaathag sang mga istoryador? Lainlain nga mga argumento ang gingamit.

Madamo ang nagapati nga dapat tamdon si Alexander VI suno sa tion nga iya ginpuy-an. Ang iya mga hilikuton sa politika kag sa simbahan nahimo kuno tungod sa handum nga matipigan ang paghidait, mabalanse ang pagribalay sang mga estado, mapabakod ang pag-abyanay sa mga kaalyado nga magapangapin sa papa, kag mahiusa ang mga monarkiya sang Cristiandad batok sa pagpanalakay sang mga Turko.

Apang kamusta ang iya pagginawi? “May malain nga mga Cristiano kag di-takus nga mga pari sa tagsa ka dag-on sang Simbahan,” siling sang isa ka iskolar. “Agod wala sing makibot sa sini, si Cristo mismo nagtagna sini; ginpaanggid pa gani niya ang iya Simbahan sa isa ka latagon diin nagatubo ang maayo nga trigo kag mga gamhon, ukon sa isa ka pukot diin may maayo nga isda kag malain, subong nga ginpasugtan niya ang isa ka Judas sa tunga sang iya mga apostoles.”⁠ *

Ini gihapon nga iskolar nagpadayon: “Subong nga ang depektuso nga ginaplastaran sang hiyas wala nagapanubo sang balor sini, ang pagkamakasasala sang isa ka pari indi man makapanubo . . . sa doktrina nga iya ginatudlo. . . . Ang bulawan nagapabilin nga bulawan, putli man ukon indi putli nga kamot ang nagauyat sini.” Ang isa ka Katoliko nga istoryador nangatarungan nga ang talaksan nga dapat kuntani ginsunod sang sinsero nga mga Katoliko sa kaso ni Alexander VI amo ang laygay nga ginhatag ni Jesus sa iya mga disipulo tuhoy sa mga escriba kag mga Fariseo: ‘Buhata ang ila ginasiling, apang indi ang ila ginabuhat.’ (Mateo 23:​2, 3) Apang, kumbinsido gid bala ikaw sa sini nga pangatarungan?

 Amo Bala Ini ang Matuod nga Cristianismo?

Nagbilin si Jesus sang simple nga panuytoy agod mahibaluan ang kalidad sang nagapangangkon nga mga Cristiano: “Paagi sa ila mga bunga makilala ninyo sila. Ang mga tawo wala nagatipon sing ubas gikan sa mga tunok ukon sing mga igos gikan sa mga ragiwriw, indi bala? Subong man ang tagsa ka maayo nga kahoy nagapatubas sing maayo nga bunga, apang ang tagsa ka dunot nga kahoy nagapatubas sing walay pulos nga bunga; ukon ang dunot nga kahoy makapamunga sing maayo nga bunga. Sa pagkamatuod, nian, paagi sa ila mga bunga makilala ninyo sila.”​—⁠Mateo 7:​16-​18, 20.

Sa kabilugan, paano natuman sang relihioso nga mga lider ining mga talaksan sa sulod sang mga siglo, kag paano nila ginasunod ini karon, suno sa sulundan sang matuod nga Cristianismo nga gintukod ni Jesus kag ginpakita sang iya matuod nga mga sumulunod? Binagbinagon naton ang duha lang ka kahimtangan​—⁠pag-entra sa politika kag estilo sang pagkabuhi.

Indi isa ka dutan-on nga prinsipe si Jesus. Nagkabuhi sia sing simple lamang amo nga, subong sang ginbaton niya, wala gani sia sing duog nga “ulunlan sang iya ulo.” Ang iya Ginharian “indi bahin sining kalibutan,” kag ang iya mga disipulo mangin ‘indi bahin sang kalibutan, subong nga sia indi bahin sang kalibutan.’ Sa amo, nangindi si Jesus nga makigbahin sa politika sang panahon niya.​​—⁠Mateo 8:​20; Juan 6:​15; 17:​16; 18:36.

Apang, indi bala matuod nga sa sulod sang mga siglo nangin kinabatasan sang relihioso nga mga organisasyon nga makig-upod sa politikal nga mga gumalahom para sa gahom kag materyal nga daug, bisan pa nga nagresulta ini sa pag-antos sang ordinaryo nga mga tawo? Indi man bala matuod nga madamo sang mga klerigo ang nagakabuhi sing maluho, bisan pa nga kalabanan sang mga tawo nga ila ginaalagaran pigado?

Ang utod sa iloy ni Jesus nga si Santiago nagsiling: “Mga makihilahion, wala bala kamo makahibalo nga ang pagpakig-abyan sa kalibutan pagpakig-away sa Dios? Busa, ang bisan sin-o nga luyag mangin abyan sang kalibutan nagahimo sang iya kaugalingon nga kaaway sang Dios.” (Santiago 4:⁠4) Ngaa “kaaway sang Dios”? Ang 1 Juan 5:19 nagasiling: “Ang bug-os nga kalibutan yara sa gahom sang isa ka malauton.”

Tuhoy sa moralidad ni Alexander VI, ang isa ka istoryador sang panahon ni Borgia nagsulat: “Ang iya estilo sang pagkabuhi imoral. Wala sia sing huya kag indi sinsero, wala sing pagtuo kag indi relihioso. Sakon sia, ambisyuso, tuman kapintas, kag puno sing nagadabdab nga handum nga mangin bantog ang iya madamo nga kabataan.” Sa pagkamatuod, indi lamang si Borgia ang katapo sang hirarkiya sang simbahan nga naghimo sini.

Ano ang ginasiling sang Kasulatan tuhoy sa sining pagginawi? “Wala bala kamo makahibalo nga ang di-matarong nga mga tawo indi makapanubli sang ginharian sang Dios?” pamangkot ni Pablo. “Indi kamo magtalang. Wala sing mga makihilawason, ni  . . mga makihilahion, ni . . . mga tawo nga sakon . . . ang makapanubli sang ginharian sang Dios.”​—⁠1 Corinto 6:​9, 10.

Ang isa sa ginpahibalo nga mga tulumuron sang bag-o lang nga eksibisyon sa Roma tuhoy sa mga Borgia amo ang “pagbutang sining dalagkuan nga mga tawo suno sa panahon sang ila pagkabuhi . . . , agod mahangpan sila apang indi agod patawaron ukon pakamalauton.” Sa katunayan, ginpabay-an na lang nga ang mga bisita amo ang maghimo sang ila kaugalingon nga konklusion. Busa ano nga konklusion ang imo mahinakop?

[Nota]

[Retrato sa pahina 26]

Si Rodrigo Borgia, nga amo si Papa Alexander VI

Retrato sa pahina 27]

Gingamit si Lucrezia Borgia sang iya amay agod mapasangkad gid ang gahom sini

[Retrato sa pahina 28]

Si Cesare Borgia ambisyuso kag garok