Ginbadbad sang Kubos nga mga Tawo ang Biblia

SANG 1835, natapos ni Henry Nott, isa ka kantero nga taga-Inglaterra, kag ni John Davies, isa ka kabulig sa tiendahan nga taga-Wales, ang isa ka tuman gid kadaku nga proyekto. Pagkatapos sang kapin sa 30-anyos nga pagpangabudlay, nabadbad nila ang bug-os nga Biblia sa Tahisiano nga lenguahe. Ano nga mga kabudlayan ang gin-atubang sining duha ka kubos nga mga lalaki, kag ano ang mga resulta sang ila kinabubut-on nga pagpangabudlay?

Ang “Great Awakening”

Sa ikaduha nga bahin sang ika-18 nga siglo, ang mga miembro sang Protestante nga hublag nga ginatawag Great Awakening, ukon Awakening lang, nagbantala sa mga plasa kag sa malapit nga mga minahan kag mga pabrika sa Britanya. Tuyo nila nga lab-uton ang mga mamumugon. Ang mga manugbantala sang Awakening makugi nga nagpalig-on sa pagpanagtag sang Biblia.

Ang tagpasad sang hublag, isa ka Baptist nga nagahingalan kay William Carey, nagbulig sa pag-organisar sang London Missionary Society (LMS), nga gintukod sang 1795. Ang LMS naghanas sang mga tawo nga handa sa pagtuon sang tumandok nga mga lenguahe kag magpangalagad bilang mga misyonero sa rehiyon sang South Pacific. Ang tuyo sining mga misyonero amo ang pagbantala sang Ebanghelyo sa lenguahe sang mga tumandok.

Ang isla sang Tahiti, nga nadiskobre sining karon lang, nangin una nga teritoryo sang mga misyonero sang LMS. Para sa mga miembro sang Awakening, ining mga isla ‘madulom nga mga lugar’ sang paganismo, mga ulumhan nga handa na anihon.

Ang Kubos nga mga Tawo Nagmadinalag-on sa Isa ka Mabudlay nga Hilikuton

Agod mabantalaan ang mga taga-Tahiti, mga 30 ka dalidali nga ginpili, di-hanas nga mga misyonero ang nagsakay sa Duff, isa ka sakayan-dagat nga ginbakal sang LMS. Ang listahan nagalakip sa “apat ka gintangdo nga mga pastor [nga wala sing pormal nga paghanas], anom ka panday, duha ka sapatero, duha ka kantero, duha ka manughabol, duha ka sastre, isa ka nagapanag-iya sing tiendahan, isa ka manughimo sing silyahan kag iban pa nga kagamitan sa pagpangabayo, isa ka suluguon, isa ka hardinero, isa ka doktor, isa ka panday sa salsalon, isa ka manughimo bariles, isa ka manughimo sing algudon, isa ka manugbaligya sing kalo, isa ka manughimo-tela, isa ka manughimo aparador, lima ka asawa, kag tatlo ka kabataan.”

 Ang gamit lamang sining mga misyonero agod mahangpan ang orihinal nga mga lenguahe sang Biblia amo ang Griego-Ingles nga diksionaryo kag ang isa ka Biblia nga may Hebreo nga diksionaryo. Sa sulod sang pito ka bulan nga paglayag, ginsaulo sang mga misyonero ang pila ka Tahisiano nga mga tinaga nga ginlista sang nagligad nga mga dumuluaw sa isla, nga ang kalabanan sini ginlista sang nagribok nga mga marinero sang Bounty. Sa katapusan, nagdungka ang Duff sa Tahiti, kag sang Marso 7, 1797, nanaug sa barko ang mga misyonero. Apang, pagligad sang isa ka tuig, nagluya ang buot sang kalabanan kag nagpauli. Pito lamang ka misyonero ang nagpabilin.

Sa sining pito, si Henry Nott, ang kantero anay, 23 anyos lang. Kon basihan ang iya una nga mga sulat, mahibaluan naton nga may manubo lang sia nga tinun-an. Apang, sa umpisa pa lang, nagpakita sia sing pinasahi nga kalantip sa pagtuon sang Tahisiano nga lenguahe. Ginlaragway sia nga sinsero, malipayon, kag maayo sing buot.

Sang 1801, ginpili si Nott nga magtudlo sang Tahisiano sa siam ka bag-o lang nag-abot nga mga misyonero. Upod diri ang 28-anyos nga taga-Wales nga si John Davies, nga isa ka sangkol nga estudyante kag mapisan nga mamumugon nga maayo sing buot kag maalwan. Wala madugayi, namat-od ining duha ka lalaki nga badbaron ang Biblia sa Tahisiano.

Isa ka Mabudlay Gid nga Hilikuton

Apang, ang pagbadbad sa Tahisiano, mabudlay gid nga hilikuton, bangod wala pa sing opisyal nga sistema sa pagsulat sa Tahisiano. Kinahanglan tun-an ini sang mga misyonero paagi sa pagpamati lamang. Wala man sila sing diksionaryo ukon libro sa gramatika. Daw mangampo na ang mga misyonero bangod sa pagmitlang sang mga tinaga sa lenguahe nga may bal-utbal-ut nga mga pag-untat ukon mga glottal stop, ang madamo sini nga sunodsunod nga mga patunog ukon mga vowel (hasta sa lima sa isa lang ka tinaga), kag ang malaka nga mga konsonante. “Madamo nga mga tinaga ang ginahuman lamang sang mga patunog, kag ang kada isa may kaugalingon nga pagmitlang,” panghakroy nila. Gin-ako nila nga wala nila “makuha sing maayo ang pagmitlang sa mga tinaga, sing eksakto gid.” Kon kaisa lain ang ila palamatin-an!

Mabudlay pa gid, kay kon kaisa, may pila ka mga tinaga nga ginadumilian, ukon ginalihian, sa Tahisiano kag gani kinahanglan islan. Nagpabudlay pa gid ang mga tinaga nga may pareho sing kahulugan. Sa tinaga nga “pangamuyo,” may kapin sa 70 ka termino sa Tahisiano. Isa pa gid ka hangkat ang pagbalay sing mga tinaga sa Tahisiano, nga tuhay gid sa Ingles. Walay sapayan sang mga problema, amat-amat nga nakatipon ang mga misyonero sing listahan sang mga tinaga nga ginbalhag ni Davies 50 ka tuig sang ulihi subong isa ka diksionaryo nga may 10,000 ka tinaga.

Dugang pa nga hangkat ang pagsulat sa Tahisiano. Gintinguhaan ini sang mga misyonero paagi sa paggamit sa establisado nga Ingles nga paagi sang pagsulat. Apang, ang Latin nga alpabeto nga ginagamit sang Ingles indi bagay sa mga pagmitlang sa Tahisiano. Gani, walay katapusan nga pagbinagbinag sa ponetika kag pagtigbato sang mga tinaga ang sumunod. Masami nag-imbento ang mga misyonero sing bag-o nga mga pagtigbato, bangod sila ang pinakauna sa South Seas nga nagsulat sang isa ka oral nga lenguahe. Wala sila sing hinalung-ong nga ang ila obra sa ulihi mangin modelo para sa madamo nga mga lenguahe sa South Pacific.

Limitado sa Kasangkapan Apang Bugana sa Ikasarang

Ang mga manugbadbad may diutay lamang nga mga reperensia. Ginsugo sila sang LMS nga gamiton ang Textus Receptus kag ang King James Version subong panguna nga reperensia. Nangabay si Nott sa LMS nga magpadala sing dugang nga mga diksionaryo sa Hebreo kag Griego kag subong man sing mga Biblia sa sining duha ka lenguahe. Wala mahibaluan kon bala nabaton niya ining mga libro. Si Davies naman nakabaton sing pila ka akademiko nga mga libro halin sa iya mga abyan sa Wales. Ang rekord nagapakita nga nagapanag-iya sia sing indi magkubos sa isa ka Griego nga diksionaryo, isa ka Hebreo nga Biblia, isa ka Bag-ong Katipan sa Griego, kag ang Septuagint.

Samtang, indi gihapon mabungahon ang pagbantala sang mga misyonero. Bisan 12 anyos na ang mga misyonero sa Tahiti, wala sing bisan isa man sa lokal nga pumuluyo ang nabawtismuhan. Sang ulihi, bangod sa walay-untat nga inaway sibil, ang tanan nga misyonero magluwas lamang  sa determinado nga si Nott nagpalagyo sa Australia. Sa pila ka tion sia lamang ang misyonero nga nabilin sa grupo sang mga isla nga ginatawag Windward Islands nga bahin sang Society Islands, apang kinahanglan mag-upod sia kay Hari Pomare II sang nalagyo ang hari pakadto sa pihak lang nga isla sang Moorea.

Apang, wala nauntat ang pagbadbad bangod sang pagsaylo ni Nott, kag pagkatapos makatener si Davies sang duha ka tuig sa Australia, nagbalik sia agod magbuylog liwat kay Nott. Samtang, nagtuon si Nott sang Griego kag Hebreo kag nangin sampaton sa sining mga lenguahe. Subong resulta, naumpisahan niya badbad ang pila ka bahin sang Hebreo nga Kasulatan sa Tahisiano. Ginpili niya ang mga hitabo sa Biblia nga may kaangtanan sa kabuhi sang lokal nga mga pumuluyo.

Maid-id nga nagatrabaho upod kay Davies, gin-umpisahan ni Nott ang pagbadbad sang Ebanghelyo ni Lucas, nga natapos sang Septiembre 1814. Sia amo ang nagbadbad nga natural pamatian sa Tahisiano, samtang si Davies naman ang nag-usisa sang badbad base sa orihinal nga mga tinaga. Sang 1817, nangabay si Hari Pomare II nga kon mahimo personal niya nga maimprinta ang una nga pahina sang Ebanghelyo ni Lucas. Gin-imprinta niya ini sa isa ka magamay nga de-mano nga imprintahan nga dala sang iban nga mga misyonero sa Moorea. Mangin indi kompleto ang kasaysayan sang pagbadbad sing Biblia sa Tahisiano kon indi mahinambitan ang isa ka mainunungon nga taga-Tahiti nga nagahingalan kay Tuahine, nga kaupod sang mga misyonero sa bug-os nga mga tinuig kag nagbulig sa ila nga mahangpan ang magagmay nga mga detalye sang lenguahe.

Natapos ang Pagbadbad

Sang 1819, pagkatapos sang anom ka tuig nga pagpangabudlay, natapos ang badbad sang Mga Ebanghelyo, Mga Binuhatan Sang mga Apostoles, kag sang tulun-an sang Mga Salmo. Ang isa ka imprintahan, dala sang bag-o mag-abot nga mga misyonero, nagpahapos sa pag-imprinta kag pagpanagtag sining mga tulun-an sa Biblia.

Sumunod ang isa ka masako nga hilikuton sa pagbadbad, sa pagbasa kag sa pagtadlong sa mga sayop, kag sa pagpanami sa badbad. Pagkatapos makatener sa Tahiti sa sulod sang 28 anyos, nagmasakit si Nott sang 1825, kag gintugutan sia sang LMS nga magbalik sa Inglaterra. Maayo lang, kay sadto nga tion halos natapos na ang pagbadbad sa Griego nga Kasulatan. Ginpadayon niya ang pagbadbad sa Biblia sa iya pagpanakayon sa Inglaterra kag sa tion sang iya pagtener didto. Nagbalik si Nott sa Tahiti sang 1827. Walo ka tuig sang ulihi, sang Disiembre 1835, gin-untatan niya ang pagsulat. Pagkatapos sang kapin sa 30-anyos nga pagpangabudlay, nabadbad na ang bug-os nga Biblia.

Sang 1836, nagkadto liwat si Nott sa Inglaterra agod ipaimprinta sa London ang bug-os nga Tahisiano nga Biblia. Sang Hunyo 8, 1838, ginpresentar sang malipayon nga si Nott kay Reyna Victoria ang una nga naimprinta nga edisyon sang Biblia sa Tahisiano. Indi katingalahan nga isa ini ka emosyonal gid nga tion para sa isa anay ka kantero  nga nagpanakayon sa Duff 40 ka tuig sang una kag nagkonsentrar sang iya kabuhi sa pagtuon sa kultura sang Tahiti agod mahimo ining daku, malawig nga hilikuton.

Pagkatapos sang duha ka bulan, nagbalik si Nott sa South Pacific dala ang 27 ka kanastro nga nagaunod sang nahaunang 3,000 ka kopya sang kompleto nga Biblia sa Tahisiano. Pagkatapos magdungka sa Sydney, nagmasakit sia liwat, apang indi niya luyag nga mahamulag sa bilidhon nga mga kanastro. Sang mag-ayo na sia, nagkadto sia sa Tahiti sang 1840, diin gindumog sang mga tawo ang iya kargamento, sa pagtinguha nga makakuha sang mga kopya sang Tahisiano nga Biblia. Napatay si Nott sang Mayo 1844 sa edad nga 70.

Masangkad nga Epekto

Apang, nagpabilin sa gihapon nga buhi ang obra ni Nott. May masangkad nga epekto ang iya badbad sa mga lenguahe sang Polynesia. Paagi sa pagbutang sang Tahisiano sa isa ka nasulat nga porma, napreserbar sang mga misyonero ini nga lenguahe. Ang isa ka manunulat nagsiling: “Ginhatagan ni Nott sing reperensia ang isa nga nagatuon sing gramatiko sang Tahisiano. Kinahanglan gid basahon ang Biblia agod matun-an ang putli nga lenguahe sang Tahiti.” Bangod sang kapisan sining mga manugbadbad, ang linibo ka tinaga wala malimtan. Isa ka siglo sang ulihi, isa ka manunulat ang nagsiling: “Ang talalupangdon nga Biblia ni Nott sa Tahisiano isa ka obra-maestra sa lenguahe sang Tahiti​​—⁠ginaugyunan ini sang tanan.”

Indi lamang mga taga-Tahiti ang nakabenepisyo sa sining importante nga inobrahan kundi nagpasad man ini sang pundasyon para sa iban nga mga pagbadbad sa mga lenguahe sang South Pacific. Halimbawa, nangin modelo ini sang mga manugbadbad sa Cook Islands kag Samoa. “Gin-ilog ko gid si G. Nott, nga ang iya badbad mahalungon ko nga gin-usisa,” siling sang isa ka manugbadbad. Ginsiling nga ang isa pa ka manugbadbad ‘may Mga Salmo nga ginbadbad sa Latin kag Ingles kag Tahisiano nga mga bersion sa iya atubangan’ samtang ‘ginabadbad niya sa Samoano ang mga salmo ni David.’

Sa pagsunod sa ehemplo sang mga miembro sang Awakening sa Inglaterra, ang mga misyonero sa Tahiti makugi nga nagpalig-on sang pagbasa kag pagsulat. Sa katunayan, sa sulod sang kapin sa isa ka siglo, ang Biblia amo lamang ang libro nga mabasa sang mga pumuluyo sa Tahiti. Busa nangin importante ini nga bahin sang kultura sang Tahiti.

Ang madamo nga pagsambit sa ngalan sang Dios sa Hebreo kag Griego nga mga Kasulatan amo ang isa sa pinakamaayo nga mga kinaiya sang Nott Version. Subong resulta, kilala gid karon ang ngalan ni Jehova sa Tahiti kag sa mga isla sini. Makita pa gani ini sa pila ka Protestante nga mga simbahan. Apang, ang ngalan sang Dios panguna nga naangot karon sa mga Saksi ni Jehova kag sa ila makugi nga pagbantala nga hilikuton, diin ginagamit nila pirme ang Tahisiano nga Biblia nga ginbadbad ni Nott kag sang iya mga kaupod. Kag ang lakas nga pagpangabudlay sang mga manugbadbad kaangay ni Henry Nott nagapahanumdom sa aton nga dapat kita magpasalamat bangod mahapos na karon makabasa sang Pulong sang Dios ang kalabanan nga mga tawo.

[Mga retrato sa pahina 26]

Una nga mga badbad sang Biblia sa Tahisiano, 1815. Mabasa ang ngalan ni Jehova

Si Henry Nott (1774-​1844), ang pangunang manugbadbad sang Tahisiano nga Biblia

[Credit Lines]

Tahitian Bible: Copyright the British Library (3070.a.32); Henry Nott and letter: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punauia, Tahiti; catechism: With permission of the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Retrato sa pahina 28]

Katekismo sang 1801 sa Tahisiano kag Welsh nga mga lenguahe, diin mabasa ang ngalan ni Jehova

[Credit Line]

With permission of the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Retrato sa pahina 29]

Protestante nga simbahan nga may ngalan ni Jehova sa atubangan, isla sang Huahine, French Polynesia

[Credit Line]

Avec la permission du Pasteur Teoroi Firipa