Si Eusebius—“Ang Amay sang Maragtas sang Simbahan”?

SANG tuig 325 C.⁠E., ginpatawag ni Emperador Constantino sang Roma ang tanan nga obispo sa Nicaea. Ang iya katuyuan: agod lubaron ang ginabaisan gid nga hulusayon tuhoy sa kaangtanan sang Dios sa iya Anak. Lakip sa mga nagtambong amo ang ginkabig nga labing maalam sang panahon niya, si Eusebius nga taga-Cesarea. Maukod nga gintun-an ni Eusebius ang Kasulatan kag nangin manugpangapin sa Cristianong doktrina nga isa lamang ang Dios.

Sa Konsilyo sang Nicaea, “si Constantino mismo ang nagdumala,” panaysayon sang Encyclopædia Britannica, “aktibo nga nagderiher sa paghambalanay, kag personal nga nagrekomendar . . . sang importante nga pormula nga nagapabutyag sang kaangtanan ni Cristo sa Dios suno sa kredo nga ginpakilala sang konsilyo, ‘nga isa sing elemento sa Amay’ . . . Sa katahap sa emperador, ginpirmahan sang mga obispo, luwas lang sa duha, ang kredo, madamo ang naghimo sini batok sa ila kabubut-on.” Isa bala si Eusebius sa mga wala nagpirma? Ano nga leksion ang aton matun-an sa iya panindugan? Hibaluon naton ang ginhalinan ni Eusebius​​—⁠ang iya mga kredensiyal kag mga hinimuan.

Ang Iya Talalupangdon nga mga Sinulatan

Mahimo natawo si Eusebius sa Palestina sang mga 260 C.⁠E. Sa lanubo nga pangidaron, nakig-upod sia kay Pamphilus, isa ka manugtatap sa simbahan sa Cesarea. Sang nagaeskwela sa teolohiko nga eskwelahan ni Pamphilus, nangin maayo gid nga estudyante si Eusebius. Ginpanginpuslan gid niya ang dalayawon nga librarya ni Pamphilus. Ginhugod ni Eusebius ang iya kaugalingon sa iya mga pagtuon, ilabi na gid sa pagtuon sa Biblia. Nangin mainunungon man sia nga abyan ni Pamphilus, nga sang ulihi nagtawag sa iya nga kaugalingon nga “si Eusebius nga anak ni Pamphilus.”

Tuhoy sa iya mga handum, si Eusebius nagsiling: “Handum ko nga magsulat sing isa ka rekord tuhoy sa pagbinuslanay sang balaan nga mga Apostoles subong man tuhoy sa nagligad nga mga tion kutob sa adlaw sang aton Manluluwas tubtob sa aton tion; magsaysay kon paano ang madamo kag importante nga mga hitabo ginkunokuno nga natabo sa maragtas sang simbahan; kag hinambitan ang mga naggahom kag nagdumala sa simbahan sa pinakabantog nga mga parokya, kag ang nagbantala sang pulong sang Dios paagi sa hambal ukon sa sulat sa tagsa ka henerasyon.”

Ginadumdom si Eusebius bangod sang iya ginatahod nga sinulatan nga may tig-ulo nga History of the Christian Church. Ang iya napulo ka tomo nga ginbalhag sang mga 324 C.⁠E. ginkabig nga ang pinakaimportante nga maragtas sang simbahan nga napetsahan halin sang dumaan nga tion. Bilang resulta sini nga hinimuan, si Eusebius nakilala subong amay sang maragtas sang simbahan.

Magluwas sa Church History, ginsulat man ni Eusebius ang Chronicle, sa duha ka tomo. Ang  nahauna nga tomo sumaryo sang maragtas sang kalibutan. Sang ikap-at nga siglo, nangin basihan ini sang kronolohiya sang kalibutan. Ang ikaduha nga tomo nagaunod sang mga petsa sang maragtason nga mga hitabo. Nagagamit sing nagaidas nga mga kolumna, ginpakita ni Eusebius ang sunodsunod nga pagbuslanay sang mga hari sang lainlain nga mga pungsod.

Nagsulat si Eusebius sing duha pa ka libro sa maragtas, nga may tig-ulo nga Martyrs of Palestine kag Life of Constantine. Ginakobrehan sang nahauna ang tuig 303-⁠10 C.⁠E. kag ginabinagbinag sini ang mga martir sa amo nga tion. Mahimo nga nasaksihan ni Eusebius ini nga mga hitabo. Ang naulihi nga sinulatan, nga ginbalhag subong isa ka set sang apat ka libro sang napatay na si Emperador Constantino sang 337 C.⁠E., nagaunod sang mapuslanon nga mga detalye sang maragtas. Sa baylo nga isa ka direkta nga maragtas, kalabanan sini pagdayaw sa pagkaayo ukon sa maayo nga hinimuan sang isa ka tawo (eulogy).

Ang apolohistiko nga sinulatan ni Eusebius nagalakip sa isa ka sabat kay Hierocles​​—⁠ang kadungan niya nga isa ka Romanong gobernador. Sang nagsulat si Hierocles batok sa mga Cristiano, nagdepensa gilayon si Eusebius. Dugang pa, sa pagsakdag nga ang Dios amo ang awtor sang Kasulatan, nagsulat sia sing 35 ka libro, nga ginkabig subong ang pinakaimportante kag mauti nga sahi sang panikasog. Ang una nga 15 sini nagtinguha sa pagpamatuod nga ginbaton sang mga Cristiano ang sagrado nga mga sinulatan sang mga Hebreo. Ang 20 pa naghatag sing pamatuod nga husto ang mga Cristiano sa paglabang sa mga prinsipio sang mga Judiyo kag sa pagbaton sa bag-o nga mga prinsipio kag kinabatasan. Sing tingob, ining mga libro nagapresentar sang isa ka komprehensibo nga pangapin sa Cristianismo suno sa paghangop ni Eusebius.

Nagkabuhi si Eusebius sing mga 80 ka tuig (c.260-​c.340 C.⁠E.), nangin isa sa pinakamaayo nga mga manunulat sang dumaan nga tion. Ang iya mga sinulatan nagaunod sang mga hitabo sang una nga tatlo ka siglo tubtob sa tion ni Emperador Constantino. Sang naulihi nga bahin sang iya kabuhi, samtang nagatrabaho sia subong isa ka manunulat, obispo man sia sa Cesarea. Bisan pa kilala gid subong isa ka istoryador, si Eusebius isa man ka apolohista, manughimo sing mapa, manugwali, kritiko, kag manunulat tuhoy sa relihion.

Ang Duha ka Rason Kon Ngaa Nagsulat Sia

Ngaa ginsugdan ni Eusebius ining daku gid nga proyekto? Ang sabat nasandig sa rason nga nagapati sia nga nagakabuhi sia sa isa ka tion sang pagliton sa bag-o nga dag-on. Nagpati sia nga ang dalagku nga mga hitabo sang nagligad nga mga henerasyon kag ang nasulat nga rekord kinahanglan para sa ulihing tubo.

May dugang pa nga katuyuan si Eusebius​​—⁠ang mangin apolohista. Nagpati sia nga ang Cristianismo naghalin sa Dios. Apang indi ugyon ang iban sa sini nga ideya. Si Eusebius nagsulat: “Tulumuron ko man nga ihatag ang mga ngalan kag ang kadamuon kag kon pila ka beses nakahimo sing pinakadaku nga mga sayop ang mga mahuyugon magpakilala sing bag-o nga mga ideya, kag nagproklamar sa ila kaugalingon nga mga manugtukib sing ihibalo, nga gintawag sing sayop nga ihibalo, nga kaangay sang mapintas nga mga lobo wala kaluoy nga naglaglag sa panong ni Cristo.”

Ginkabig bala ni Eusebius ang iya kaugalingon subong Cristiano? Mahimo gid, bangod gintawag niya si Cristo subong “aton Manluluwas.” Sia nagsiling: “Tinutuyo ko . . . nga isaysay ang gilayon nga malain nga natabo sa bug-os nga Judiyong pungsod bangod sang ila mga padihot batok sa aton Manluluwas, kag isulat kon paano kag kon makapila gintampalas sang mga Gentil ang pulong sang Dios, kag ilaragway ang mga kinaiya sadtong sa sulod sang nanuhaytuhay nga tion nagpangapin sa sini walay sapayan sang kamatayon  kag mga pagpaantos, subong man ang hayag nga pagpakita sing katutom nga ginhimo sa aton mismo adlaw, kag ang maluluy-on kag maawaon nga pagbulig sang aton Manluluwas sa ila tanan.”

Ang Iya Masangkad nga Pagpanalawsaw

Madamo nga libro ang ginbasa kag nangin reperensia ni Eusebius. Paagi lamang sa mga sinulatan ni Eusebius nakilala ang madamo nga bantog nga mga tawo sang nauna nga tatlo ka siglo sang aton Kumon nga Dag-on. Ang mapuslanon nga mga rekord nga nagasugid tuhoy sa importante nga mga hublag makita lamang sa iya mga sinulatan. Naghalin ini sa mga tulun-an nga wala na karon.

Mapisan kag mauti si Eusebius sa pagtipon sing materyal. Daw eksperto gid sia sa paghibalo kon ano ang masaligan kag kon ano ang indi masaligan nga mga report. Apang, may mga sayop man ang iya sinulatan. Kon kaisa, sayop ang iya paathag kag paghangop sa mga tawo kag sa ila mga buhat. Sa kronolohiya, indi sia sibu kon kaisa. Indi man sia artistiko sa iya pagpresentar. Apang, walay sapayan sining mga kakulangan, ang madamo niya nga hinimuan ginkabig nga isa ka malahalon gid nga manggad.

Nagahigugma sa Kamatuoran?

Nabalaka man si Eusebius sa indi malubad nga hulusayon tuhoy sa kon ano ang kaangtanan sang Amay kag Anak. Nauna bala ang Amay sa Anak, subong sang ginapatihan ni Eusebius? Ukon nagluntad bala sing dungan ang Amay kag Anak? “Kon dungan sila,” pamangkot niya, “paano nangin Amay ang Amay kag nangin Anak ang Anak?” Ginsakdag pa gani niya ang iya ginapatihan paagi sa Kasulatan, nagapatuhoy sa Juan 14:​28, nga nagasiling nga ‘ang Amay daku pa kay Jesus,’ kag sa Juan 17:⁠3, nga nagatawag kay Jesus subong ang isa nga “ginpadala” sang lamang matuod nga Dios. Nagapatuhoy sa Colosas 1:​15 kag Juan 1:​1, nangatarungan si Eusebius nga ang Logos, ukon ang Pulong, “larawan sang di-makita nga Dios”​​—⁠ang Anak sang Dios.

Apang sing makapakibot, sa paghingapos sang Konsilyo sang Nicaea, ginsakdag ni Eusebius ang tuhay nga pagtamod. Supak sa iya Makasulatanhon nga tindog nga ang Dios kag si Cristo indi tupong, nag-ugyon sia sa emperador.

Isa ka Leksion nga Matun-an

Ngaa nagpadala sa pag-ipit si Eusebius sa Konsilyo sang Nicaea kag ginsakdag ang di-Makasulatanhon nga doktrina? May handum bala sia sa politika? Ngaa abi nga nagtambong sia sa konsilyo? Walay sapayan nga ang tanan nga obispo ginpatawag, diutay lamang​​—⁠300​—⁠ang nagtambong. Nahangawa ayhan si Eusebius sa iya tindog sa katilingban? Kag ngaa ginpasidunggan gid sia ni Emperador Constantino? Naglingkod si Eusebius sa tuuhan sang emperador sa tion sang pagsinapol.

Maathag nga wala ginsapak ni Eusebius ang ginsugo ni Jesus sa Iya mga sumulunod nga mangin “indi bahin sang kalibutan.” (Juan 17:16; 18:36) “Mga makihilahion, wala bala kamo makahibalo nga ang pagpakig-abyan sa kalibutan pagpakig-away sa Dios?” pamangkot ni disipulo Santiago. (Santiago 4:⁠4) Kag daw ano ka nagakaigo ang laygay ni Pablo: “Indi magpagota sing sampihakan upod sa mga di-matinuuhon”! (2 Corinto 6:14) Kabay nga magpabilin kita nga napain sa kalibutan samtang ‘ginasimba naton ang Amay sa espiritu kag kamatuoran.’​​—⁠Juan 4:⁠24.

[Retrato sa pahina 31]

Ang laragway sang Konsilyo sang Nicaea

[Credit Line]

Scala/Art Resource, NY

[Credit Line sang retrato sa pahina 29]

Courtesy of Special Collections Library, University of Michigan