Si Martin Luther—Ang Tumalagsahon nga Tawo kag ang Iya Ginpasubli

“GINASILING nga mas madamo nga libro ang ginsulat tuhoy [kay Martin Luther] sangsa kay bisan sin-o sa maragtas, magluwas sa iya agalon, si Jesucristo.” Amo ini ang ginsiling sang magasin nga Time. Ang pinamulong kag binuhatan ni Luther nakabulig agod matukod ang Repormasyon​—⁠isa ka relihioso nga hublag nga ginlaragway subong “ang labing importante nga rebolusyon sa maragtas sang katawhan.” Sa amo nakabulig sia agod mabag-o ang relihioso nga kahimtangan sa Europa kag agod matapos ang panag-on sang edad-media sa sina nga kontinente. Ginpasad man ni Luther ang sadsaran para sa isa ka talaksan sang nasulat nga Aleman nga pinulungan. Pat-od gid nga ang iya badbad sang Biblia amo gihapon ang labing popular sa Aleman nga pinulungan.

Ano nga sahi sang tawo si Martin Luther? Paano sia nakaangkon sing amo sini nga impluwensia sa Europa?

Si Luther Nangin Iskolar

Si Martin Luther natawo sa Eisleben, Alemanya, sang Nobiembre 1483. Bisan pa isa ka obrero sa minahan sang saway, ang iya amay may supisyente nga sinuptan agod masiguro nga si Martin may maayo nga edukasyon. Sang 1501, si Martin nag-eskwela sa University of Erfurt. Sa librarya sini, nabasa niya ang Biblia sa nahauna nga tion. “Naluyagan ko gid ang libro,” siling niya, “kag handum ko gid nga makapanag-iya sing amo sini nga libro sa pila ka adlaw.”

Sa edad nga 22, si Luther nagsulod sa Augustine nga monasteryo sa Erfurt. Nag-eskwela sia sang ulihi sa University of Wittenberg, diin nakakuha sia sing titulo sa teolohiya. Ginkabig ni Luther ang iya kaugalingon nga indi takus sa kahamuot sang Dios kag kon kaisa ginpung-aw gid sia bangod sang pagsukmat sang konsiensia. Apang ang pagtuon sa Biblia, pagpangamuyo, kag pagpamalandong nagbulig sa iya nga mahangpan sing maathag kon paano ginatamod sang Dios ang mga makasasala. Nahangpan ni Luther nga ang kahamuot sang Dios indi padya bangod sang pagpaninguha. Sa baylo, ginahatag ini paagi sa di-bagay nga kaayo sa mga nagapakita sing pagtuo.​—⁠Roma 1:16; 3:​23, 24, 28.

Paano naghinakop si Luther nga ang iya bag-o nga paghangop husto? Si Kurt Aland, propesor sang maragtas sang dumaan nga simbahan kag sang pagpanalawsaw sa mga teksto sang New Testament, nagsulat: “Ginpamalandungan niya ang bug-os nga Biblia agod pat-uron kon bala ining bag-o nasapwan nga ihibalo mapamatud-an nga husto bisan ipaanggid sa iban nga mga pinamulong sa Biblia, kag nasapwan niya nga ginapamatud-an ini bisan diin.” Ang doktrina sang kaluwasan paagi sa pagtuo kag indi paagi sa mga buhat, ukon penitensia, amo gihapon ang panguna nga haligi sang mga panudlo ni Luther.

 Naakig sa mga Indulhensia

Ang paghangop ni Luther kon paano ginatamod sang Dios ang mga makasasala supak sa Iglesia Katolika Romana. Madamo sadto ang nagapati nga kon mapatay, ang mga makasasala ginasilutan sa sulod sang isa ka panag-on sang tion. Apang, ginasiling sadto nga mahimo ini mapalip-ot paagi sa pagbakal sing mga indulhensia nga ginbaligya sa pahanugot sang papa. Daku ang ginganar sang mga negosyante subong ni Johann Tetzel, nga nangin ahente ni Arsobispo Albert sang Mainz, sa pagbaligya sing mga indulhensia sa mga tawo. Gintamod sang madamo ang mga indulhensia subong isa ka sahi sang proteksion batok sa silot kon makasala sa palaabuton.

Akig gid si Luther sa pagbaligya sing mga indulhensia. Nahibaluan niya nga ang tawo indi makapakig-areglo sa Dios. Sang tigragas sang 1517, ginsulat niya ang iya bantog nga 95 ka tesis, nga nagasumbong sa simbahan sang pag-abuso sa pinansial, doktrina, kag relihion. Bangod luyag niya ang isa ka reporma, indi ang isa ka rebelyon, ginpadalhan ni Luther sing mga kopya sang iya tesis si Arsobispo Albert sang Mainz kag ang pila ka mga iskolar. Ginatudlo sang madamong istoryador ang 1517 ukon ang petsa malapit sa sini nga tuig subong pamuno sang Repormasyon.

Wala nagaisahanon si Luther sa pagpabutyag sing kasubo sa sayop nga mga ginahimo sang simbahan. Isa ka gatos ka tuig antes sini, ginkondenar sang Czech nga relihioso nga repormador nga si Jan Hus ang pagbaligya sing mga indulhensia. Bisan antes kay Hus, ginpatalupangod ni John Wycliffe sang Inglaterra nga ang pila ka tradisyon nga ginahimo sang simbahan wala nagahisanto sa Kasulatan. Ginpanugyan sang mga kontemporaryo ni Luther nga si Erasmus sang Rotterdam kag si Tyndale sang Inglaterra ang reporma. Apang sa bulig sang movable type nga makina sa imprinta nga gin-imbento ni Johannes Gutenberg sa Alemanya, ang tingog ni Luther nabatian sing mas mabaskog kag sing mas lapnag sangsa mga tingog sang iban nga mga repormador.

Ang makina sa imprinta ni Gutenberg sa Mainz gingamit sang 1455. Sang temprano nga bahin sang dekada 1500, may yara mga imprintahan sa 60 ka banwa sa Alemanya kag sa 12 pa ka kadutaan sa Europa. Sa nahauna nga tion sa maragtas, ang publiko mapahibalo gilayon sang mga butang nga may kahilabtanan sa ila. Ayhan nga wala sing pahanugot niya, ang 95 ka tesis ni Luther gin-imprinta kag ginpanagtag. Ang isyu tuhoy sa reporma sa simbahan indi na isa ka lokal nga isyu lamang. Nangin isa ini ka lapnag nga kontrobersiya, kag si Martin Luther hinali nga nangin ang pinakabantog nga tawo sa Alemanya.

Reaksion Sang “Adlaw kag Bulan”

Sa sulod sang madamo nga siglo, ang Europa kontrolado sang duha ka gamhanan nga institusyon: ang Balaan nga Emperyo sang Roma kag ang Iglesia Katolika Romana. “Ang emperador kag papa nagaupdanay kaangay sang adlaw kag bulan,” paathag ni Hanns Lilje, anay presidente sang Lutheran World Federation. Apang, indi gid mapat-od kon sin-o ang adlaw kag kon sin-o ang bulan sa ila nga duha. Sang temprano nga bahin sang ika-16 nga siglo, ang gahom sang duha ka institusyon naghuyang. Ang pagbag-o malapit na mahanabo.

Ginpahog ni Papa Leo X si Luther nga ekskomulgahon sia kon indi niya pagbawion ang ginsiling niya sa 95 ka tesis. Bilang pagpamatok, ginsunog sing dayag ni Luther ang nagapamahog nga sulat nga may selyo sang papa kag nagbalhag sia sing dugang pa nga mga sinulatan nga nagpalig-on sa mga prinsipalidad (lugar nga ginagamhan  sang isa ka prinsipe) nga repormahon ang simbahan bisan pa wala nagaugyon ang papa. Sang 1521, gin-ekskomulgar ni Papa Leo X si Luther. Sang namatok si Luther sa pagkondenar sa iya nga wala sing patas nga pagdungog, ginpatawag ni Emperador Charles V ang repormador agod mag-atubang sa diet (kongreso), ukon sinapol, sang emperyo sa Worms. Ang 15-ka-adlaw nga paglakbay ni Luther halin sa Wittenberg pakadto sa Worms sang Abril 1521 daw isa ka prosesyon sang kadalag-an. Suportado sia sang publiko, kag luyag sia makita sang mga tawo bisan diin.

Sa Worms, si Luther nag-atubang sa emperador, sa mga prinsipe, kag sa pinakamataas nga emisaryo sang papa. Si Jan Hus nag-atubang sa amo man nga pagdungog sa Constance sang 1415 kag ginsunog sia sa usok. Karon nga natuon sa iya ang igtalupangod sang mga opisyales sang simbahan kag sang emperyo, nagsiling si Luther nga bawion lamang niya ang ginsiling niya kon mapamatud-an sa Biblia sang mga nagapamatok sa iya nga nagsayop sia. Apang indi matupungan sang bisan sin-o ang iya ihibalo sa Kasulatan. Ginhatag sa dokumento nga gintawag nga Kasuguan Sang Worms ang resulta sang pagdungog. Gindeklarar sini si Luther nga rebelde kag gindumilian ang iya mga sinulatan. Bangod gin-ekskomulgar sang papa kag gindeklarar nga rebelde sang emperador, ang iya kabuhi delikado gid karon.

Nian may isa ka tumalagsahon kag wala gid ginapaabot nga natabo. Sa iya paglakbay pauli sa Wittenberg, si Luther pakunokuno nga ginkidnap sa padihot sang maluluy-on nga si Frederick sang Saxony. Bangod sini, si Luther indi na mahilabtan sang iya mga kaaway. Si Luther gindala sing tago sa nabaw-ing nga kastilyo sa Wartburg, diin nagpatubo sia sang burangos kag nakilal-an subong ang kabalyero nga si Junker Jörg.

Ang Septiembre nga Biblia Madahog Gid

Sa masunod nga napulo ka bulan, si Luther nagpuyo sa kastilyo sa Wartburg subong isa ka pugante sa emperador kag sa papa. Ginpaathag sang libro nga Welterbe Wartburg nga “ang tion sa Wartburg isa sa labing mapatubason kag mapahituon nga mga panag-on sang iya kabuhi.” Didto natapos ang isa sang iya pinakabantog nga sinulatan, ang Aleman nga badbad sang Griegong Kasulatan ni Erasmus. Ginbalhag sang Septiembre 1522 nga wala nagapakilala kay Luther subong manugbadbad, nakilal-an ini subong ang Septiembre nga Biblia. Ang presyo sini 1 1/2 ka guilder​—⁠katumbas sa isa ka tuig nga sueldo sang isa ka kabulig sa balay. Walay sapayan sini, madahog gid ang Septiembre nga Biblia. Sa sulod sang 12 ka bulan, 6,000 ka kopya ang gin-imprinta sa 2 ka edisyon, kag ginsundan pa sang di-magkubos 69 ka edisyon sang masunod nga 12 ka tuig.

Sang 1525, napangasawa ni Martin Luther si Katharina von Bora, nga isa anay ka madre. Si Katharina matinatapon sa balay kag mahinangpanon sa kaalwan sang iya bana. Wala labot sa iya asawa kag anom ka kabataan, ang panimalay ni Luther naglakip man sa mga abyan, mga iskolar, kag mga nagdalangop. Sang ulihi si Luther nangin isa ka bantog nga manuglaygay amo nga ang mga iskolar nga nagbisita sa iya balay pirme nagadala sing pluma kag papel agod masulat nila ang iya mga pinamulong. Ini nga mga sulat gintipon sa isa ka koleksion nga natig-uluhan sing Luthers Tischreden (Mga Pinamulong ni Luther sa Latok Kalan-an). Sa pila ka tion, ang sirkulasyon sini sa Aleman nga pinulungan nangin ikaduha lamang sa Biblia.

Sampaton nga Manugbadbad kag Mapahituon nga Manunulat

Sang 1534, natapos ni Luther ang iya pagbadbad sa Hebreo nga Kasulatan. Sampaton sia sa pagbalanse sang estilo, ritmo, kag bokabularyo. Ang resulta amo ang isa ka Biblia nga madali mahangpan sang ordinaryo nga mga tawo. Nagakomento sa iya paagi sang pagbadbad, si Luther nagsulat: “Dapat naton sugilanunon ang iloy sa iya puluy-an, ang mga kabataan sa dalan kag ang ordinaryo nga tawo sa tiendahan, kag nian pamatian sing maayo kon paano sila nagahambal kag nian magbadbad sing nagakaigo.” Ang Biblia ni Luther nagbulig sa pagpasad sing sadsaran para sa talaksan sang nasulat nga pinulungan nga ginbaton sang ulihi sa bug-os nga Alemanya.

Ang kinaadman ni Luther subong isa ka manugbadbad gin-updan sang iya pagkasampaton subong isa ka manunulat. Ginasiling nga nagsulat sia sing isa ka artikulo kada duha ka semana sa bug-os nga tion sang iya pagpangabudlay. Ang iban sini nga mga sinulatan makiawayon kay ang nagsulat sini makiawayon man. Kon ang estilo sang iya una nga mga sinulatan mamulayon, ang estilo ni Luther wala maghaganhagan sang magtigulang na sia. Ang iya naulihi nga mga salaysay nangin mas mamulayon pa. Suno sa Lexikon für Theologie und Kirche, ang mga sinulatan ni Luther nagapakita sang “kasingki sang iya kaakig” kag sang “kakulang sing pagpaubos kag gugma,” subong man sang “pagbatyag nga kinahanglan gid niya himuon ang iya misyon.”

Sang ang Inaway sang mga Timawa nagdabdab kag madamo nga pumuluyo sang mga prinsipalidad ang napatay, si Luther ginpangayuan sang iya opinyon tuhoy sa pagribok. May nagakaigo bala nga rason ang mga timawa nga magreklamo batok sa ila mga amo? Si Luther wala maghatag sing sabat nga kalahamut-an sa mayoridad agod matigayon ang suportar sang kadamuan. Nagpati sia nga dapat sundon sang mga alagad sang Dios ang mga manuggahom. (Roma 13:1) Sa isa ka prangka nga opinyon, si Luther nagsiling nga ang pagribok dapat punggan paagi sa puwersa. “Maglabo, maglampos, kag magpatay ang bisan sin-o nga makasarang,” siling niya. Si Hanns Lilje nagkomento nga bangod sini nga sabat nadula ni Luther “ang iya sadto pinasahi nga popularidad sa tunga sang mga tawo.” Dugang pa, ang naulihi nga mga salaysay ni Luther tuhoy sa mga Judiyo nga nangindi nga magpakumbertir sa Cristianismo, ilabi na ang On the Jews and Their Lies, nagtiklod sa madamo nga tawgon ang awtor nga kontra-Semitiko.

Ang Ginpasubli ni Luther

Ang Repormasyon, nga ginpalig-on sang mga lalaki kaangay nanday Luther, Calvin, kag Zwingli, nagdul-ong sa pag-organisar sa isa ka bag-o nga relihion nga ginatawag nga Protestantismo. Ang panguna nga ginpasubli ni Luther sa Protestantismo amo ang iya panguna nga panudlo tuhoy sa kaluwasan paagi sa pagtuo. Ang tagsa ka Aleman nga prinsipalidad nagpili kon diin sa Protestante ukon sa Katoliko ang suportahan. Ang Protestantismo naglapnag kag ginsuportahan sang kalabanan sa Scandinavia, Switzerland, Inglaterra, kag Netherlands. Sa karon may yari ini ginatos ka milyon ka sumalakdag.

Ginatahod gihapon si Luther sang madamo nga wala nagaugyon sa tanan nga  ginapatihan niya. Ang anay German Democratic Republic, nga nagasakop sa Eisleben, Erfurt, Wittenberg, kag sa Wartburg sa sulod sang mga dulunan sini, nagsaulog sang 1983 sang ika-500 nga anibersaryo sang pagkabun-ag ni Luther. Ginkilala sia sining Sosyalista nga Estado subong isa ka tumalagsahon nga tawo sa maragtas kag kultura sang Alemanya. Dugang pa, ginsumaryo sang isa ka Katoliko nga teologo sang dekada 1980 ang impluwensia ni Luther kag nagkomento: “Wala na sing sumunod kay Luther nga makatupong sa iya.” Si Propesor Aland nagsulat: “Kada tuig may yara di-magkubos 500 ka bag-ong mga publikasyon tuhoy kay Martin Luther kag sa Repormasyon​—⁠kag ginbalhag ini sa halos tanan nga dalagku nga mga pinulungan sa kalibutan.”

Si Martin Luther maalam, tumalagsahon sing memorya, sampaton sa mga pulong, kag mapisan nga manugpangabudlay. Madali man sia maakig kag mayagutaon, kag nagapamatok gid sia sa ginatamod niya nga pagkasalimpapaw. Sang malapit na sia mapatay sa Eisleben sang Pebrero 1546, ginpamangkot si Luther sang iya mga abyan kon nagpabilin sia nga malig-on sa mga pagtuluuhan nga gintudlo niya sa iban. “Huo,” sabat niya. Si Luther patay na, apang madamo gihapon ang nagapati sa sini nga mga pagtuluuhan.

[Retrato sa pahina 27]

Ginpamatukan ni Luther ang pagbaligya sing mga indulhensia

[Credit Line]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Retrato sa pahina 28]

Nagsiling si Luther nga bawion lamang niya ang ginsiling niya kon mapamatud-an sa Biblia sang mga nagapamatok sa iya nga nagsayop sia

[Credit Line]

From the book The Story of Liberty, 1878

 [Retrato sa pahina 29]

Ang hulot ni Luther sa Kastilyo sa Wartburg, diin ginbadbad niya ang Biblia

[Credit Line]

Both images: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Credit Line sang retrato sa pahina 26]

From the book Martin Luther The Reformer, 3rd Edition, published by Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario

[Credit Line sang retrato sa pahina 30]

From the book The History of Protestantism (Vol. I)