Ang Complutensian Polyglot—Isa ka Maragtason nga Bulig sa Pagbadbad

SANG mga tuig 1455, may isa ka daku nga pagbag-o sa pagbalhag sing Biblia. Gin-imprinta ni Johannes Gutenberg ang pinakauna nga Biblia sa movable type (ang kada letra ginaporma sa metal nga sarang masaylosaylo). Ang pagpanagtag sing Biblia indi na limitado bangod nga ginasulat lamang ini anay sang kamot. Sa katapusan, mahimo na mabalhag ang Biblia sing tigdamo kag sa diutay lamang nga gasto. Wala magdugay, ang Biblia amo ang nangin pinakalapnag nga libro sa kalibutan.

Ang Biblia ni Gutenberg Latin. Apang narealisar sang Europeanhon nga mga iskolar nga nagakinahanglan sila sing isa ka masaligan nga teksto sang Biblia sa orihinal nga mga lenguahe​—⁠Hebreo kag Griego. Ginkabig sang Simbahan Katoliko ang Latin nga Vulgate subong amo lamang ang kalahamut-an nga bersion sang Biblia, apang may duha ka daku nga disbentaha. Sang ika-16 nga siglo, ang kalabanan nga tawo indi makahangop sing Latin. Dugang pa, sa sulod sang kapin sa isa ka libo ka tuig, madamo nga sayop ang nahimo sang mga manugkopya sa teksto sang Vulgate.

Ang mga manugbadbad kag mga iskolar lunsay nagkinahanglan sing isa ka Biblia sa orihinal nga mga lenguahe, subong man sing isa ka mas maayo nga badbad sa Latin. Sang 1502, ginhatag ini sang politikal kag espirituwal nga manuglaygay ni Isabella I sang Espanya nga si Kardinal Jiménez de Cisneros paagi sa isa lamang ka publikasyon. Gintawag ining maragtason nga bulig sa pagbadbad nga Complutensian Polyglot. Ang luyag ni Cisneros amo ang Polyglot, ukon Biblia nga may lainlain nga lenguahe, nga nagaunod sing pinakamaayo nga teksto sa Hebreo, Griego, kag Latin, nga may pila ka bahin sa Aramaiko. Nagasugod pa lang sadto ang pag-imprinta, gani ini nga katigayunan mangin isa man ka importante nga bahin sa pag-uswag sang pag-imprinta.

Ginsugdan ni Cisneros ining daku katama nga proyekto paagi sa pagpamakal sing dumaan nga Hebreong mga manuskrito, madamo sini ang yara sa Espanya. Nagkolekta man sia sing nagkalainlain nga Griego kag Latin nga mga manuskrito. Amo ini ang mangin sadsaran sang teksto sang Polyglot. Gintugyan ni Cisneros ang aktual nga paghimo sining libro sa isa ka grupo sang mga iskolar nga iya gin-organisar sa University of Alcalá de Henares, Espanya. Ang isa sa mga iskolar nga ginpangabay nga mangin bahin sang grupo amo si Erasmus sang Rotterdam, apang nangindi ining bantog nga linguistiko.

Ang mga iskolar naghinguyang sing napulo ka tuig sa paghimo sining daku katama nga hilikuton, kag pagkatapos sini ang aktual nga pag-imprinta naghinguyang sing apat pa ka tuig. Madamo sing mga teknikal nga problema, bangod ang mga manug-imprinta sa Espanya sadto wala pa sing matigayon nga tipo sang mga letra nga Hebreo, Griego, ukon Aramaiko. Busa, ginbayaran ni Cisneros ang serbisyo sang isa ka bantog nga Espanyol nga manug-imprinta nga si Arnaldo Guillermo Brocario, agod maghimo sing tipo sang mga letra para sa sining mga lenguahe. Sang ulihi, ginsugdan na ang pag-imprinta sang 1514. Ang anom ka tomo nakompleto sang Hulyo 10, 1517, mga apat ka bulan antes napatay ang kardinal. Mga anom ka gatos ka kopya sang kompleto nga edisyon ang ginbalhag, kon san-o pa nga ang Espanyol nga Inkisisyon yara sa putukputukan sini.⁠ *

 Ang Komposisyon sang Polyglot

Ang kada pahina sang Polyglot nagahatag sing bugana nga impormasyon. Sa apat ka tomo nga nagaunod sang Hebreong Kasulatan, ang teksto sang Vulgate makita sa sentro sang kada pahina; ang Hebreong teksto yara sa naggua nga kolumna; kag ang Griegong teksto, lakip ang isa ka interlinear nga badbad sa Latin, yara sa nasulod nga kolumna. Ginapakita sa mga marhin ang mga ginhalinan sang madamo nga Hebreong mga termino. Kag sa idalom nga bahin sang kada pahina sang Pentateuko, ginlakip sang mga editor ang Targum of Onkelos (Aramaiko nga paathag sa nahauna nga lima ka tulun-an sang Biblia) nga may Latin nga badbad.

Ang ikalima nga tomo sang Polyglot nagaunod sing Griegong Kasulatan nga may duha ka kolumna. Sa isa ka kolumna amo ang Griegong teksto kag sa isa naman amo ang katumbas nga Latin nga teksto gikan sa Vulgate. Ang kaangtanan sang mga teksto sa duha ka lenguahe makita paagi sa mga magamay nga letra nga nagatuytoy sa bumalasa sa magkatumbas nga mga tinaga sa kada kolumna. Ang Griegong teksto sang Polyglot amo ang pinakauna nga kompleto nga koleksion sang Griegong Kasulatan, ukon “Bag-ong Testamento,” nga naimprinta, nga ginsundan gilayon sang edisyon nga ginhimo ni Erasmus.

Mahalungon nga ginbasa sang mga iskolar ang teksto sang ikalima nga tomo amo nga 50 lang ka sayop sa pag-imprinta ang nakit-an. Bangod sa kaid-id sining mga iskolar, ginkabig sang modernong mga kritiko ining ikalima nga tomo nga mas superyor pa sangsa bantog nga Griegong teksto ni Erasmus. Ang matahom nga desinyo sang Griegong mga letra sini kaanggid sa katahom sang dumaan nga uncial nga mga manuskrito. Sa iya libro nga The Printing of Greek in the Fifteenth Century, si R. Proctor nagsiling: “Natigayon sang Espanya ang kadungganan bangod sa paghimo sang iya pinakauna nga Griegong tipo, nga wala sing duhaduha amo ang pinakamatahom nga Griegong tipo nga nahimo.”

Ang ikan-om nga tomo sang Polyglot nagaunod sing madamo nga bulig sa pagtuon sa Biblia: isa ka Hebreo kag Aramaiko nga diksionaryo, isa ka interpretasyon sang Griego, Hebreo, kag Aramaiko nga mga ngalan, isa ka paathag sa Hebreong gramatika, kag isa ka Latin nga indese para sa Hebreo kag Aramaiko nga diksionaryo. Indi katingalahan nga ang Complutensian Polyglot gindayaw sa publiko subong isa ka “simbulo sang taliambong sang tipograpiya kag siensia sang Kasulatan.”

Gintuyo ni Cisneros nga “pukawon liwat [sini nga libro] ang interes sa pagtuon sa kasulatan,” apang indi niya luyag nga ang Biblia matigayon sang ordinaryo nga mga tawo. Nagpati sia nga “ang Pulong sang Dios dapat taguon sing maayo agod indi mahangpan sang ordinaryo nga mga tawo.” Nagpati man sia nga “ang Kasulatan dapat lamang magpabilin sa tatlo ka dumaan nga mga lenguahe nga gintugutan sang Dios nga isulat sa ibabaw sang ulo sang iya ginlansang nga Anak.”⁠ * Amo ini ang rason kon ngaa ang Polyglot wala sing badbad sa Espanyol.

Ang Vulgate Kontra sa Orihinal nga mga Lenguahe

Ang estilo sang pagkahuman sang Polyglot gintunaan sing di-pag-ugyunay sang mga iskolar nga nadalahig sa paghimo sini. Ang bantog nga Espanyol nga iskolar nga si Antonio de Nebrija⁠ * amo ang gintangdo sa pagrebisar sang teksto sang Vulgate nga magalutaw sa Polyglot  nga Biblia. Bisan pa nga ginkabig sang Simbahan Katoliko ang Vulgate ni Jerome subong amo lamang ang awtorisado nga bersion, nakita ni Nebrija nga kinahanglan gihapon ini ipaanggid sa orihinal nga Hebreo, Aramaiko, kag Griego nga mga teksto. Luyag niya tadlungon ang maathag nga mga sayop sa mga kopya sang Vulgate.

Agod malubad ang mga pagkatuhay sang Vulgate kag sang orihinal nga mga lenguahe, ginpalig-on ni Nebrija si Cisneros: “Sinduti liwat ang duha ka wala nagasiga nga mga sulo sang aton relihion, ang Hebreo kag Griego nga mga lenguahe. Padunggi ang mga nagapangabudlay sa sini.” Kag nagpanugda man sia: “Sa kada tion nga may di-paghisantuanay sa Latin nga mga manuskrito sang Bag-ong Testamento, dapat naton ini ipaanggid sa Griegong mga manuskrito. Sa kada may di-paghisantuanay sa ulot sang nagkalainlain nga Latin nga mga manuskrito ukon sa ulot sang Latin kag Griegong mga manuskrito sang Daan nga Testamento, dapat naton usisaon ang masaligan nga ginhalinan nga Hebreo.”

Ano ang sabat ni Cisneros? Sa iya introduksion sa Polyglot nga Biblia, maathag nga ginsiling ni Cisneros ang iya opinyon. “Ginbutang namon ang Latin nga badbad sang bulahan nga si Jerome sa tunga sang Sinagoga [ang Hebreong teksto] kag sang Simbahan sa Sidlangan [ang Griegong teksto], diin ginbitay ang duha ka kawatan, sa magtimbang nga kiliran ni Jesus, nga nagarepresentar sa Romano, ukon Latin, nga Simbahan.” Busa, wala gintugutan ni Cisneros nga tadlungon ni Nebrija ang Latin nga Vulgate para ipahisanto ini sa teksto sang orihinal nga mga lenguahe. Sang ulihi, namat-od si Nebrija nga biyaan ang proyekto sa baylo nga mabutang ang iya ngalan sa manubo sing kalidad nga rebisyon.

Comma Johanneum

Bisan pa ang Polyglot nga Biblia sang Alcalá de Henares isa ka daku nga pag-uswag sa pagbalhag sing isa ka mas maayo nga teksto sa orihinal nga mga lenguahe sang Biblia, kon kaisa mas nangibabaw ang tradisyon sangsa husto nga ihibalo. Ginatahod gid katama ang Vulgate amo nga ang mga editor napilitan sa madamong beses sa pagtadlong sa Griegong teksto sang “Bag-ong Testamento” agod maghisanto ini sa Latin sa baylo nga kabaliskaran kuntani ang dapat. Ang isa ka halimbawa amo ang sayop nga teksto nga kilala subong comma Johanneum.⁠ * Ining prase wala nalakip sa nauna nga Griegong mga manuskrito, nga maathag nga ginsal-ot mga siniglo pagkatapos ginsulat ni Juan ang iya sulat; indi man ini makit-an sa pinakadaan nga Latin nga mga manuskrito sang Vulgate. Amo gani nga gindula ni Erasmus ining sayop nga teksto sa iya Griegong “Bag-ong Testamento.”

 Ang mga editor sang Polyglot nagpangalag-ag sa pagdula sang isa ka bersikulo nga nangin bahin na sang tradisyonal nga Vulgate nga teksto sa sulod sang mga siglo. Busa, ginbilin nila ining sayop nga teksto sa Latin kag nagdesisyon nga ibadbad ini kag isal-ot sa Griegong teksto agod maghisantuanay ang duha ka kolumna.

Isa ka Sadsaran Para sa Bag-ong mga Badbad sang Biblia

Ang balor sang Complutensian Polyglot wala lamang nagadepende sa katunayan nga nagaunod ini sang nahauna nga gin-imprinta nga edisyon sang kompleto nga Septuagint nga Griegong Kasulatan. Subong nga ang Griego nga “Bag-ong Testamento” ni Erasmus amo ang nangin Ginbaton nga Teksto sang Griegong Kasulatan (sadsaran para sa madamo nga badbad pakadto sa iban nga lenguahe), ang Hebreong teksto sang Polyglot amo ang nag-aman sing ginputli nga sadsaran nga teksto para sa Hebreo-Aramaiko nga Kasulatan.⁠ * Gingamit ni William Tyndale ining Polyglot subong sadsaran nga Hebreong teksto sa pagbadbad niya sang Biblia sa Ingles.

Busa, ang maalamon nga binuhatan sang grupo nga nagbalhag sang Complutensian Polyglot nag-amot gid sing daku sa pagpauswag sang pagtuon sa Kasulatan. Ginbalhag ini sa tion nga ang nagadugang nga interes sa Biblia sa bug-os nga Europa nagsugod sa pagpalig-on sa pagbadbad sini sa lenguahe sang ordinaryo nga mga tawo. Ang Polyglot nangin isa pa ka bahin sa mga tikang nga nag-amot sa pagputli kag pagtipig sa Griego kag Hebreo nga teksto. Ini tanan nga panikasog nagahisanto sa katuyuan sang Dios nga ang ‘putli nga pinamulong ni Jehova,’ ‘ang pulong sang aton Dios, magapadayon tubtob sa walay latid nga tion.’​​—⁠Salmo 18:30; Isaias 40:⁠8; 1 Pedro 1:⁠25, NW.

[Mga nota]

[Retrato sa pahina 29]

Si Kardinal Jiménez de Cisneros

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Retrato sa pahina 30]

Si Antonio de Nebrija

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Credit Line sang retrato sa pahina 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid