“Naglayag Sila Padulong sa Cipre”

PAAGI sini nga pinamulong, ginsugdan sang tulun-an sang Binuhatan ang pagsaysay sa mga eksperiensia sang Cristianong mga misyonero nga sanday Pablo, Bernabe, kag Juan Marcos sang nagduaw sila sa Cipre sang mga 47 C.E. (Binuhatan 13:4) Sadto kag karon man, ang Cipre may estratehiko gid nga posisyon sa nasidlangan nga Mediteraneo.

Luyag gid sang mga Romano nga sakupon ang siudad, kag nasakop nila ini sang 58 B.C.E. Antes ini masakop sang mga Romano, ang Cipre may maragtason nga mga hitabo. Nasakop ini anay sang mga Fenicianhon, mga Griego, mga Asirianhon, mga Persianhon, kag mga Egiptohanon. Nasakop man ini sang mga Krusado, mga Frank, kag mga Venetian sang Edad Media, nga ginsundan sang mga Ottoman. Sang 1914 naagaw sang mga taga-Britanya ang pulo kag gingamhan ini tubtob nangin independiente ini sang 1960.

Ang turismo amo karon ang panguna nga palangitan-an, apang sadtong panahon ni Pablo ang Cipre manggaranon sa kinaugali nga manggad, nga ginhimuslan naman sang mga Romano agod mapuno ang bahandian sang Roma. Ang saway natukiban sang maaga nga bahin sang maragtas sang pulo, kag ginabanta nga sang talipuspusan sang paggahom sang mga Romano, 250,000 ka tonelada nga saway ang naulay. Apang, nasipot sang industriya ang malapad nga bahin sang madabong nga kagulangan bangod sini. Nadula na ang madamo nga  mga kagulangan sang pulo sang nag-abot si Pablo.

Ang Cipre sa Idalom sang Paggahom sang mga Romano

Suno sa Encyclopædia Britannica, ginhatag ni Julio Cesar ang Cipre sa Egipto kag, pagkatapos sa iya, ginhatag naman ini ni Mark Antony. Apang, sa idalom ni Agosto, gin-uli ini sa Roma kag gingamhan​—suno sa ginsulat sing sibu sang manunulat sang Binuhatan nga si Lucas​—sang isa ka proconsul, nga amo ang direkta nga may salabton sa Roma. Si Sergio Paulo amo anay ang proconsul sang nagbantala didto si Pablo.​—Binuhatan 13:7.

Ang Pax Romana, ang pungsudnon nga paghidait nga ginpatuman sang Roma, nagpalig-on sang pagpasangkad sa mga minahan kag mga industriya sang Cipre, amo nga nagtin-ad ang negosyo. Nadugangan ang kinitaan bangod sang presensia sang Romanong kasuldadusan kag sang mga peregrino nga nagdugok sa pagpadungog kay Aphrodite, ang patron nga diosa sang pulo. Subong resulta, ang bag-ong mga dalan, mga pantalan, kag ang napunihan gid nga mga pangpubliko nga tinukod ginpatindog. Ang Griego amo gihapon ang opisyal nga lenguahe, kag​—upod sa Romanong emperador​—sanday Aphrodite, Apollo, kag Zeus ginsimba sang madamo nga mga tawo. Hamungaya ang kabuhi sang mga tawo kag may yara sila makawiwili nga sosyal kag kultural nga pagkabuhi.

Amo ini anay ang kahimtangan sang naglatas si Pablo sa Cipre kag nagpanudlo sa mga tawo tuhoy kay Cristo. Apang, napakilala na ang Cristianismo sa Cipre antes pa nag-abot didto si Pablo. Ang rekord sang Binuhatan nagasugid sa aton nga pagkatapos napatay ang unang Cristianong martir, nga si Esteban, ang iban sang unang mga Cristiano nagpalagyo padulong sa Cipre. (Binuhatan 11:19) Ang kaupod ni Pablo nga si Bernabe tumandok sang Cipre, kag bangod sunado niya ang pulo, isa sia ka ekselente nga giya kay Pablo sa sining paglakbay sa pagbantala.​—Binuhatan 4:36; 13:2.

Pagsubay sa mga Ginlakbay ni Pablo

Indi mahapos subayon ang mga ginlakbay ni Pablo sa Cipre. Apang, ang mga arkeologo medyo may maathag nga ideya tuhoy sa ekselente nga sistema sa dalan sang panahon sang mga Romano. Bangod sang geograpiya sang pulo, bisan ang moderno nga haywey sa karon kinaandan na nga nagasunod sang ruta nga ginlakbay anay sadtong unang mga misyonero.

Sanday Pablo, Bernabe, kag Juan Marcos naglakbay halin sa Seleucia padulong sa pantalan sang Salamis. Ngaa sa Salamis, samtang ang kapital kag panguna nga pantalan amo ang Pafo? Ang isa ka rason amo nga ang Salamis nahamtang sa sidlangan nga baybayon, 200 kilometros lamang halin sa Seleucia, sa mayor nga duta. Bisan pa nga ang Salamis sa idalom sang paggahom sang mga Romano ginbuslan sang Pafo subong kapital, ang Salamis nagpabilin nga sentro sang kultura, edukasyon, kag komersio sang pulo. Ang Salamis may daku nga populasyon sang mga Judiyo, kag ang mga misyonero nagsugod sa ‘pagbantala sang pulong sang Dios sa mga sinagoga sang mga Judiyo.’​—Binuhatan 13:5.

Sa karon, mga kagulub-an na lang ang nabilin sa Salamis. Apang, ang arkeolohiko nga mga tukib nagapamatuod sang himaya kag manggad  anay sang siudad. Ang tiendahan, nga amo ang sentro sang aktibidad sa politika kag relihion, nakilal-an subong ang pinakadaku nga Romanong tiendahan nga nakutkot sa Mediteraneo. Ang mga kagulub-an sini, nga may petsa sang panahon ni Agosto Cesar, nagpakita sang masibod sing desinyo nga mga salog, mga gymnasium, tumalagsahon nga sistema sang mga paliguan, isa ka istadyum kag ampiteatro, matahom nga mga lulubngan, kag isa ka daku nga teatro nga may pulungkuan para sa 15,000 ka tawo! Malapit sa sini amo ang kagulub-an sang daku kaayo nga templo ni Zeus.

Apang si Zeus wala makapugong sa paghapay sang mga linog sa siudad. Ginhapay sang isa ka mabaskog nga linog sang 15 B.C.E. ang daku nga bahin sang Salamis, apang ginpasag-uli ini sang ulihi ni Agosto. Ginhapay ini liwat sang isa ka linog sang 77 C.E. kag liwat ini nga ginpasag-uli. Sang ikap-at nga siglo, ang Salamis ginhapay sang sagunson nga mga linog, kag wala na sini nabawi ang iya anay himaya. Sang Edad Media, ang pantalan sini napuno sang labnang kag ginpabayaan.

Wala ginsugid kon ano ang reaksion sang mga taga-Salamis sa pagbantala ni Pablo. Apang si Pablo kinahanglan nga magbantala sa iban man nga mga komunidad. Gikan sa Salamis, dapat pilian sang mga misyonero ang tatlo ka panguna nga ruta: ang isa padulong sa aminhan nga baybayon, nga nagatabok sa kabukiran sang Kyrenia; ang isa pa padulong sa katundan tabok sa kapatagan sang Mesaoria nga nagalabay sa mayor nga bahin sang pulo; kag ang ikatlo nagaagi sa nabagatnan nga baybayon.

Suno sa tradisyon ginsunod ni Pablo ang ikatlo nga ruta. Nagaagi ini sa mauyahon nga uma nga may pinasahi nga pula nga duta. Mga 50 kilometros bagatnan-katundan, ang ruta nagaagi sa siudad sang Larnaca antes magliko paaminhan padulong sa interyor.

“Bug-os nga Pulo”

Ang haywey naglab-ot sang ulihi sa dumaan nga siudad sang Ledra. Ang nagatindog karon sa sini nga lugar amo ang Nicosia, ang modernong-adlaw nga kapital. Indi na makita ang ebidensia sang dumaan nga siudad. Apang sa sulod sang ika-16 nga siglo nga Venetian nga mga pader nga nagapalibot sa sentro sang Nicosia amo ang masako kag makitid nga dalan nga ginatawag Kalye Ledra. Wala kita makahibalo kon bala naglakbay si Pablo sa Ledra ukon wala. Ang ginasugid lamang sa aton sang Biblia amo nga naglatas sila sa “bug-os nga pulo.” (Binuhatan 13:6) Ang The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands nagsiling nga “ayhan nagapatuhoy ini sa halos kompleto nga paglibot sa Judiyong mga komunidad sa Cipre.”

 Si Pablo interesado gid nga masugilanon ang mas madamo nga tawo sa Cipre. Gani, mahimo nga ginsunod niya ang nabagatnan nga ruta halin sa Ledra paagi sa Amathus kag Kourion​—duha ka daku nga kosmopolitan nga mga siudad nga may madamo nga populasyon.

Ang Kourion nahamtang mataas sa dagat sa mga pil-as nga halos nagadulhugon padulong sa baybay sa ubos. Ining daku nga Greco-Romano nga siudad ginhapay sang linog nga naghapay man sa Salamis sang 77 C.E. Makita didto ang mga kagulub-an sang isa ka templo nga gindedikar kay Apollo nga napetsahan sang 100 C.E. Ang istadyum makapaigo sang 6,000 ka tumalan-aw. Ang maluho nga estilo sang pagkabuhi sang madamo sang mga taga-Kourion makita sa matahom nga mga desinyo nga nagapuni sa mga salog bisan sang pribado nga mga villa.

Padulong sa Pafo

Halin sa Kourion ang matahom sing talan-awon nga ruta nagapadayon padulong sa katundan nga nagaagi sa nagapatubas sing alak nga pungsod, amat-amat nga nagataklaron tubtob, nga sa wala ginapaabot, ang dalan hinali nga nagadulhugon kag nagalikoliko paubos sa pil-as padulong sa batuhon nga baybay. Suno sa Griegong mitolohiya, diri sini nga ginbun-ag sang dagat ang diosa nga si Aphrodite.

Si Aphrodite amo ang pinakabantog sa Griegong mga diosdios sa Cipre kag ginsimba sing hanuot tubtob sang ikaduhang siglo C.E. Ang sentro sang pagsimba kay Aphrodite yara sa Pafo. Kada tigpamulak isa ka daku nga piesta ang ginhiwat didto sa iya kadungganan. Ang mga peregrino gikan sa Asia Minor, Egipto, Gresya, kag sa malayo nga mga lugar subong sang Persia nagakadto sa Pafo para sa kapiestahan. Sang ang Cipre gingamhan sang mga hari nga nagahingalan Ptolemy, ang pagsimba sang mga Paraon ginpakilala sa mga taga-Cipre.

Ang Pafo amo ang Romano nga kapital sang Cipre kag amo ang duog diin ginhimo sang proconsul ang iya awtoridad, kag ginhatagan ini sing awtoridad sa paghimo sang sensilyo nga saway. Nahapay man ini sang linog sang 15 B.C.E., kag kaangay sang Salamis, si Agosto naghatag sing pundo agod ipasag-uli ini. Ang mga nakutkot nagpakita sang maluho nga estilo sang pagkabuhi sang mga manggaranon sa unang-siglo nga Pafo​—malapad nga mga dalan sa siudad, madamo sing dekorasyon nga pribado nga mga villa, mga eskwelahan sa musika, mga gymnasium, kag isa ka ampiteatro.

Amo ini ang Pafo nga ginduaw nanday Pablo, Bernabe, kag Juan Marcos, kag diri sini nga ang proconsul nga si Sergio Paulo​—“isa ka tawo nga maalam”​—“nalangkag sa pagpamati sa pulong sang Dios” walay sapayan sang daku nga pagpamatok sang manugbabaylan nga si Elimas. Ang proconsul ‘natingala gid sa panudlo ni Jehova.’​—Binuhatan 13:6-12.

Pagkatapos sang ila madinalag-on nga pagbantala sa Cipre, ang mga misyonero nagpadayon sang ila hilikuton sa Asia Minor. Yadtong unang misyonero nga paglakbay ni Pablo isa ka importante nga hitabo sa paglapnag sang matuod nga Cristianismo. Gintawag ini sang libro nga St. Paul’s Journeys in the Greek Orient nga “pamuno gid sang Cristianong misyon kag sang . . . misyonero nga karera ni Pablo.” Ini nagadugang: “Nahamtang sa ginatabuan sang mga ruta sa dagat nga nagapadulong sa Siria, Asia Minor, kag Gresya, ang Cipre daw amo gid ang makatarunganon nga una nga tikang sa pagmisyonero.” Apang una lang ini nga tikang. Paglipas sang duha ka pulo ka siglo, ang Cristianong hilikuton sa pagmisyonero nagapadayon, kag masiling gid nga ang maayong balita sang Ginharian ni Jehova literal nga nakalab-ot sa “ukbong sang duta.”​—Binuhatan 1:8.

[Mga mapa sa pahina 20]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

CYPRUS

NICOSIA (Ledra)

Salamis

Paphos

Kourion

Amathus

Larnaca

KYRENIA MTS.

MESAORIA PLAIN

TROODOS MTS

[Picture on page 21]

Napuno sang balaan nga espiritu, ginbulag ni Pablo ang manugbabaylan nga si Elimas sa Pafo