Ang Mga Galingan nga Nagabutang sing Tinapay sa Lamesa

GINTAWAG ini nga “nagasakdag sang kabuhi,” “ang panguna sa tanan nga kalan-on,” “ang pirme nga tagsakdag kag suportar sang tawo halin pa sang nagligad nga di-maisip nga tinuig.” Huo, kutob pa sang dumaan nga mga tion, ang tinapay nangin amo ang panguna nga kalan-on. Sa katunayan, ang isa sang kinahanglanon gid sang tawo amo ang pagtigayon sang iya matag-adlaw nga kalan-on.

Ang panguna nga ingrediente sang tinapay amo ang harina, ukon binukbok nga mga uyas, nga matigayon paagi sa paggaling sing mga uyas. Kon amo, ang paggaling isa ka dumaan na nga buluhaton. Kon wala ang mga makinaryas, mabudlay gid himuon nga harina ang mga uyas! Sang panahon sang Biblia, ang tunog sang de-mano nga galingan naangot sa kinaandan kag malinong nga mga kahimtangan, kag ang indi pagkabati sing tunog sini nagapakita sing kahapayan.​—⁠Jeremias 25:​10, 11.

Ano ang nadalahig sa paggaling sa bug-os nga maragtas sang tawo? Ano ang pila ka pamaagi kag kagamitan ang gingamit sa paghimo sini? Kag ano nga sahi sang mga galingan ang nagabutang sing tinapay sa inyo lamesa karon?

Ngaa Kinahanglanon?

Sa una nga mag-asawa, sanday Adan kag Eva, si Jehova nagsiling: “Yari karon ginhatag ko sa inyo ang tanan nga tanom nga may binhi nga yara sa kadaygan sang bug-os nga duta kag ang tagsa ka kahoy nga may bunga nga nagadala sing binhi. Ini mangin kalan-on ninyo.” (Genesis 1:29) Nalakip sa mga kalan-on nga ginhatag ni Jehova nga Dios sa katawhan amo ang mga binhi ukon uyas gikan sa mga tanom. Ini nga kalan-on kinahanglanon sa pagluntad sang tawo, bangod ang mga uyas​—⁠pati na ang trigo, sebada, rye, oats, humay, mijo (millet), sorgum, kag mais​—⁠may carbohydrates nga ginahimo sang lawas nga mangin glucose​—⁠ang panguna nga tuburan sang enerhiya sini.

Apang, indi matunaw sang tawo ang bilog kag hilaw nga uyas. Para sa mga tawo, mas mahapos ini kaunon kon himuon nga harina kag lutuon. Ang pinakasimple nga mga paagi sang paghimo sa uyas nga harina amo ang pagbayo sini sa lusong, pagdugmok sini sa ulot sang duha ka bato, ukon ang kombinasyon sining duha.

De-mano nga mga Galingan

Ang magagmay nga mga estatwa gikan sa dumaan nga mga lulubngan sang mga Egiptohanon nagapakita sang paggamit sing isa ka sahi sang galingan sang uyas, ang daw silyahan nga galingan. Ini nga galingan may duha ka bato​—⁠ang isa nga may yuhob amo ang sa idalom, kag ang mas magamay nga bato yara sa ibabaw. Ang nagagaling​—⁠nga masami babayi​—⁠nagaluhod sa atubangan sang galingan kag nagauyat ang duha ka kamot sa naibabaw nga bato. Dason paagi sa naibabaw nga bato, pabalikbalik nga ginaligis niya sing todo ang uyas sa naidalom nga bato sa amo nagadugmok sang uyas. Isa ka simple apang epektibo gid nga gamit!

Apang, ang inoras nga pagluhod makahalit sa lawas. Ang puersado katama nga pagdusoduso sang naibabaw nga bato nagahalit sa likod, mga butkon, mga paa, mga tuhod, kag mga tudlo sang  tiil sang nagagaling. Ang mga pagtuon sa mga diperensia sang mga kalabera gikan sa dumaan nga Siria nagpahinakop sa mga paleontologo nga bangod sang paggamit sa kaangay sini nga mga galingan, nagbalatian ang mga babayi sing repetitive stress injury​—⁠nagsalop nga mga tuhod, halit sa taludtod, kag malubha nga arthritis sa kamalagku sang tiil. Sa dumaan nga Egipto, ang de-mano nga paggaling daw obra sang mga alagad nga babayi. (Exodo 11:5)⁠ * Ang iban nga mga iskolar nagapati nga sang magbiya ang mga Israelinhon sa Egipto, dala nila ang daw silyahan nga galingan.

Sang ulihi ginpauswag ang galingan paagi sa pagtiltig sa duha ka bato. Paagi sa pagbuho sing daw embudo sa naibabaw nga bato, sarang ini mabutangan sing uyas sang tawo nga nagagaling, nga nagadalhay dayon sa ulot sang duha ka bato. Sang ikap-at ukon ikalima nga siglo B.⁠C.⁠E., naimbento sang Gresya ang simple nga galingan. Ginbutangan sing pahigda nga uluyatan, nga ginpatiko sa punta, ang naibabaw nga bato. Samtang ginalisuliso pawala kag patuo ang uluyatan, ang may daw embudo nga naibabaw nga bato nagasag-id sa naidalom nga bato.

Ang ginsambit nga mga galingan may limitasyon. Nagakinahanglan ini sang pabalikbalik nga pagpagiho sang naibabaw nga bato amo nga wala sing sapat nga mahanas sa paghimo sini. Busa, ini nga mga galingan nagasandig sa kusog sang tawo. Sang ulihi may naimbento ang bag-o nga teknolohiya​—⁠ang rotary mill ukon nagatiyog nga galingan. Magamit na ang mga sapat sa pagpatiyog sini.

Ang Rotary Mill Nagpahapos sa Ulubrahon

Mahimo gid nga ang nagatiyog nga galingan sang uyas naimbento sa mga pungsod malapit sa Mediteraneo sang mga ikaduha nga siglo B.⁠C.⁠E. Sang unang siglo C.⁠E., ang mga Judiyo sa Palestina pamilyar sa sini nga galingan, kay si Jesus nagasiling tuhoy sa “galingan nga bato subong sang ginapatiyog sang asno.”​—⁠Marcos 9:42.

Ang ginapatiyog sang sapat nga galingan gingamit sa Roma kag sa madamo nga bahin sang Emperyo sang Roma. Madamo sini nga galingan ang yara gihapon sa Pompeii. Ginahuman ini sang mabug-at nga daw embudo nga bato sa ibabaw kag daw kono nga bato sa idalom. Samtang ang naibabaw nga bato nagatiyog sa naidalom nga bato, nagakahulog ang mga uyas sa ulot sini kag nagakabukbok. Ang nagaluntad nga naibabaw nga mga bato sini nga sahi nagkalainlain ang kadakuon halin sa mga 45 tubtob 90 sentimetros ang diametro. Ini nga mga galingan nagataas sing tubtob sa 180 sentimetros.

Kon bala ang de-mano nga mga rotary mill naghalin sa mga galingan nga ginapatiyog sang sapat, ukon ang kabaliskaran sini, indi maathag. Diin man sini, ang de-mano nga rotary mill may bentaha bangod madaladala ini kag mahapos gamiton. Ginahuman ini sang duha ka manipulon nga bato ayhan 30 tubtob 60 sentimetros ang diametro. Ang ibabaw nga bahin sang naidalom nga bato medyo nagaulbo kag ang idalom nga bahin sang naibabaw nga bato nagayuhob agod makaigo ang ulbo sang naidalom nga bato. Ang naibabaw nga bato nagatungtong sa daw tiliyugan ukon pivot sa tunga kag ginapatiyog paagi sa uluyatan nga kahoy. Sa kinaandan, duha ka babayi ang nagapungko nga nagaatubangay, ang isa ka kamot sang tagsa nagauyat sa uluyatan agod patiyugon ang naibabaw nga bato. (Lucas 17:35) Ang isa ka kamot sang isa ka babayi nagaburibod sing uyas sa buho sang naibabaw nga bato, kag ang isa ka babayi nagatipon sing harina samtang nagakahulog ini gikan sa bibi sang galingan pakadto sa salod ukon sa tela nga ginahumlad sa idalom sini. Ini nga sahi sang galingan gingamit sang mga soldado, marinero, ukon sang magagmay nga pamilya nga nagapuyo malayo sa mga establisimiento sang mga galingan.

 Ginapatiyog sang Tubig Ukon Hangin

Sang mga 27 B.⁠C.⁠E., ginlaragway sang Romano nga enhinyero nga si Vitruvius ang galingan nga ginapatiyog sang tubig sang panahon niya. Ang nagailig nga tubig nagabunggo sa mga kapaykapay ukon unto-unto sang ariring nga naangot sa nagabalabag nga ehe, kag nagapatiyog sa ariring. Ginapahulag sining ariring ang tindugon nga ehe. Kag ining ehe amo ang nagapatiyog sang naibabaw nga bato sang galingan.

Kamusta ang kadamuon sang magaling sang galingan nga ginapatiyog sang tubig kon ipaanggid sa iban nga mga galingan? Ang de-mano nga mga galingan ginabulubanta nga makagaling sing kubos sa 10 ka kilo nga uyas kada oras, kag ang pinakamaayo nga mga galingan nga ginapatiyog sang sapat, makagaling tubtob sa 50 ka kilo. Sa pihak nga bahin, ang galingan ni Vitruvius nga ginapatiyog sang tubig makagaling sing mga 150 tubtob 200 ka kilo kada oras. Upod ang madamo nga pagbag-o kag pagpauswag, ang sadsaran nga paagi nga ginlaragway ni Vitruvius padayon nga ginagamit sang sangkol nga mga manughimo sang galingan mga siniglo pagkatapos sini.

Indi lamang nagailig nga tubig ang ginahalinan sang puersa nga gingamit sa pagpatiyog sa mga galingan nga bato. Kon ang ariring sa tubig buslan sang ariring sa hangin, pareho man ang mahimo sini. Ang mga galingan nga ginapatiyog sang hangin gingamit sa Europa ayhan sang ika-12 nga siglo C.⁠E. kag lapnag nga gingamit sa paggaling sa Alemanya, Belgium, Holland, kag sa iban pa nga duog. Apang sang nagluntad na ang mga galingan nga ginapaandar sang alisngaw kag sang iban pa nga ginhalinan sang puersa, amat-amat nga wala na ini gingamit.

Ang ‘Aton Tinapay Para sa Sini nga Adlaw’

Walay sapayan sang pag-uswag, madamo nga pamaagi sang paggaling sang nagligad ang ginagamit gihapon sa pila ka bahin sang kalibutan. Ang lusong kag hal-o ginagamit gihapon sa mga duog sa Aprika kag Pasipiko. Sa Mexico kag Sentral nga Amerika, ginagamit ang daw silyahan nga mga galingan sa paggaling sing mais para sa tortilyas. Kag ang mga galingan nga ginapatiyog sang tubig ukon hangin ginagamit gihapon sa nagkalainlain nga duog.

Apang, ang kalabanan nga harina nga ginagamit sa paghimo sing tinapay sa matin-ad nga kalibutan karon, ginapatubas sang de-makina kag awtomatiko nga mga galingan (roller mill). Ang mga uyas amat-amat nga ginabukbok tubtob mangin harina samtang ginagaling ini sang sunodsunod sa ulot sang mga paris nga asero nga mga silindro nga may giringgiring nga nagatiyog sa nagkalainlain nga kadasigon. Bangod sini nga sistema, posible nga makapatubas sing nanuhaytuhay nga kalidad sang harina nga barato.

Wala sing duhaduha nga ang pagtigayon sing harina agod lutuon indi na makapoy subong sadto. Apang, dapat kita magpasalamat sa aton Manunuga nga naghatag sa aton sing uyas kag sing kalantip sa paghimo sini nga mangin ‘aton tinapay para sa sini nga adlaw.’​—⁠Mateo 6:11.

[Nota]

[Retrato sa pahina 23]

Ang daw silyahan nga galingan sang mga Egiptohanon

[Credit Line]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze

[Retrato sa pahina 23]

Sa ginapatiyog sang sapat nga galingan, ang mga olibo ginagaling agod himuon nga lana

[Credit Line sang retrato sa pahina 22]

From the Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, containing the King James and the Revised versions