Sugilanon sang Kabuhi

Nagasalig sa Mahigugmaon nga Pag-atipan ni Jehova

PANUGIRON NI ANNA DENZ TURPIN

“Pirme ka lang nagapamangkot sing ‘NGAA’!” tuaw sang akon iloy nga nagayuhum. Sang bata pa ako, ginapaarakan ko sing pamangkot ang akon mga ginikanan. Apang wala gid ako ginaakigan ni Nanay kag Tatay bangod sang akon pagkamausisaon. Sa baylo, gintudluan nila ako nga mangatarungan kag magdesisyon pasad sa akon nahanas-sa-Biblia nga konsiensia. Daw ano gid ka hamili yadto nga paghanas! Isa ka adlaw sang 14 anyos ako, ginbulag sang mga Nazi sa akon ang akon pinalangga nga mga ginikanan, kag wala ko na gid sila makita.

ANG akon amay, si Oskar Denz, kag ang akon iloy, si Anna Maria, nagapuyo sa Lörrach, isa ka siudad sang Alemanya malapit sa dulunan sang Switzerland. Aktibo sila sa politika sang lamharon pa sila, kilala kag ginatahod sila sang mga tawo sa komunidad. Apang sang 1922, wala madugay nga nag-asawahay sila, ginbag-o sang akon mga ginikanan ang ila pagtamod sa politika kag ang ila mga tulumuron sa kabuhi. Nagtuon si Nanay sa Biblia upod sa mga Estudyante sang Biblia, subong amo ang pagtawag sadto sa mga Saksi ni Jehova, kag nalipay sia nga mahibaluan nga ang Ginharian sang Dios magapaluntad sing paghidait sa duta. Wala magdugay, nagbuylog si Tatay kay Nanay sa pagtuon, kag nagtambong sila sa mga miting sang mga Estudyante sang Biblia. Ginpaskwahan pa gani sadto nga tuig ni Tatay si Nanay sang tulun-an nga libro pasad sa Biblia, ang The Harp of God. Bugtong ako kag natawo sang Marso 25, 1923.

Makalilipay gid panumdumon ang amon kabuhi subong pamilya​​—⁠⁠ang pagpanglakatan namon kon tingadlaw sa  malinong nga Black Forest kag ang pagtudlo ni Nanay sang mga hilikuton sa sulod-balay! Mahanduraw ko pa gihapon nga nagatindog sia sa kusina nga nagatudlo sa iya diutay nga kusinera. Ang importante sa tanan, gintudluan ako sang akon mga ginikanan nga higugmaon kag saligan si Jehova nga Dios.

Ang amon kongregasyon may mga 40 ka makugi nga mga manugbantala sang Ginharian. Lantip ang akon mga ginikanan sa paghimulos sa mga kahigayunan agod makapakighambal tuhoy sa Ginharian. Bangod sang ila anay mga hilikuton sa komunidad, relaks sila sa pagpakig-upod sa iban, kag ginaabiabi sila sang mga tawo. Sang magpito ka tuig na ako, luyag ko man magbantala sa pamalay. Sa akon una nga adlaw, gindaho sa akon sang akon kaupod ang pila ka literatura, gintudlo ang isa ka balay, kag nagsiling, “Kadtui ina nga balay kag hibalua kon luyag nila ini.” Sang 1931, nagtambong kami sa isa ka kombension sang mga Estudyante sang Biblia sa Basel, Switzerland. Didto ginbawtismuhan ang akon mga ginikanan.

Halin sa Kinagamo Pakadto sa Kapintas

Sadto nga tion tuman gid kagamo sa Alemanya, kag ang pila ka partido sa politika nagailinaway sa mga kalye. Isa ka gab-i, nakabugtaw ako bangod sang kinagula sa pihak-balay. Ginpatay sang duha ka solterito ang ila magulang nga lalaki paagi sa daku nga tinidor bangod indi sila komporme sang iya opinyon sa politika. Ang paghingabot sa mga Judiyo nagbaskog man. Isa ka bata nga babayi sa eskwelahan ang ginpatindog sa isa ka hilit bangod lamang nga Judiya sia. Naluoy ako sa iya, nga wala ako makahibalo nga amo man sini sa ulihi ang akon maeksperiensiahan.

Sang Enero 30, 1933, si Adolf Hitler nangin mataas nga opisyal sang Alemanya. Mga duha ka kanto ang kalayuon, gintan-aw namon ang madinalag-on nga pagbutang sang mga Nazi sang swastika nga bandera sa munisipyo sang siudad. Gintudluan kami sang amon malipayon nga manunudlo sa eskwelahan sa pagtamyaw sing “Heil Hitler!” Sadto nga hapon ginsugiran ko si Tatay tuhoy sa sini. Nabalaka gid sia. “Wala ko ini maluyagi,” siling niya. “Ang ‘Heil’ nagakahulugan sing kaluwasan. Kon masiling kita sing ‘Heil Hitler,’ magakahulugan ini nga nagalaum kita nga ang kaluwasan magahalin sa iya sa baylo nga kay Jehova. Sa banta ko indi ini husto, apang ikaw ang magdesisyon kon ano ang imo himuon.”

Wala na ako ginsapak sang akon mga kabutho bangod namat-od ako nga indi magsaludo kay Hitler. Ginbakol pa gani ako sang pila ka kabataan nga lalaki kon wala nagatan-aw ang mga manunudlo. Sang ulihi, ginpabay-an na lang nila ako, apang bisan ang akon mga abyan nagsugid  sa akon nga gindumilian sila sang ila mga amay nga makighampang sa akon. Makatalagam gid kuno ako.

Duha ka bulan pagkatapos nga naggahom ang mga Nazi sa Alemanya, gindumilian nila ang mga Saksi ni Jehova kay peligruso kuno sila sa Estado. Ginsirhan sang mga soldado sang Nazi ang opisina sa Magdeburg kag gindumilian ang amon mga miting. Apang bangod nagapuyo kami malapit sa dulunan, nagkuha sing permiso si Tatay nga magtabok kami sa Basel, diin nagtambong kami sa mga miting kon Domingo. Pirme niya ginasiling nga handum niya nga makabaton ang aton mga kauturan sa Alemanya sing amo man nga espirituwal nga pagkaon agod maatubang nila sing maisog ang palaabuton.

Makatalagam nga mga Pagdayandayan

Sang ginsirhan ang talatapan sa Magdeburg, ang isa anay ka katapo sini, si Julius Riffel, nagkadto sa Lörrach, ang iya natawhan nga banwa, agod organisahon ang tago nga hilikuton sa pagbantala. Nagtanyag dayon sing bulig si Tatay. Gin-istorya niya kami ni Nanay kag ginpaathag sa amon nga nagsugot sia nga magbulig sa pagdala sing literatura sa Biblia pasulod sa Alemanya halin sa Switzerland. Nagsiling sia nga makatalagam gid ini kag puede sia madakpan sa bisan ano nga tion. Indi niya luyag nga piliton kami nga magbulig man bangod makatalagam man ini para sa amon. “Maupod ako sa imo,” siling dayon ni Nanay. Sang gintulok nila ako, nagsiling man ako, “Maupod man ako sa inyo!”

Nag-gansilyo si Nanay sing puyopuyo nga daw magasin nga Lalantawan kadaku. Ginsuok niya ang literatura sa isa ka kilid sang puyopuyo kag nian ginakipot ini sa gansilyo. Naghimo sia sing tago nga mga bulsa sa mga panapton ni Tatay kag duha ka wagkus diin di-hilmunon nga madala ang gamay nga mga bulig sa pagtuon sa Biblia. Kada madala namon pauli ang amon sekreto nga bahandi, nagaginhawa kami sing madalom kag nagapasalamat kay Jehova. Gintago namon ang literatura sa amon alibungan.

Sang primero, wala pa kami ginasuspetsahan sang mga Nazi. Wala nila kami ginausisa ukon ginahalughog ang amon balay. Walay sapayan sini, namat-od kami nga maghimo sing palatandaan nga amon gamiton agod mapaandaman ang amon espirituwal nga mga kauturan pananglit may problema​​—⁠⁠4711, ang ngalan sang bantog nga pahumot. Kon delikado nga magkadto sa balay, paandaman namon sila​​—⁠⁠sa bisan paano, nga nagagamit sina nga numero. Ginsilingan man sila ni Tatay nga tan-awon ang mga bintana sa amon salas antes magsulod sa balay. Kon ang nawala nga bintana bukas, ang buot silingon sini nga may katalagman, kag indi sila dapat magdayon.

Sang 1936 kag 1937, ang Gestapo nagpangdakop kag ginbilanggo ang linibo ka Saksi sa mga prisuhan kag sa mga kampo konsentrasyon, diin nag-antos sila sing tuman kapintas kag sapatsapaton nga pagtratar. Ang sanga talatapan sa Bern, Switzerland, nagatipon sing mga report tuhoy sa nagkalatabo sa kampo, lakip ang pila ka report nga ginpalapaw sa kampo, nga ginbalhag sang ulihi sa libro nga Kreuzzug gegen das Christentum (Krusada Batok sa Cristianismo), isa ka pagbuyagyag sa mga krimen sang Nazi. Ginhimo namon ang makatalagam nga pagdala sang mga report  patabok sa dulunan sa Basel. Kon nadakpan kami sang mga Nazi nga dala yadtong mga dokumento, prisuhon kami dayon. Nagahibi ako samtang ginabasa ko ang mga pag-antos sang amon mga kauturan. Pero, wala ako nahadlok. Nagasalig ako nga atipanon ako ni Jehova kag sang akon mga ginikanan, ang akon suod nga mga abyan.

Naggradwar ako sa edad nga 14 kag nag-obra sa balaligyaan. Sa masami, ginahimo namon ang pagpalapaw sang mga literatura kon Sabado sang hapon ukon Domingo, diin wala sing trabaho si Tatay. Sa promedyo, ginahimo namon ini kada duha ka semana. Daw kaangay lang kami sang iban nga pamilya nga nagadayandayan kon talipuspusan sang semana, kag sa halos apat ka tuig, wala gid kami ginpadulog ukon ginrekisa sang mga guardia sa dulunan​​—⁠⁠antes sang Pebrero 1938.

Natukiban!

Indi ko gid malipatan ang hitsura sang akon amay sang nag-abot kami sa kuluhaan sang literatura malapit sa Basel kag nakita niya ang daku nga tangkas sang literatura nga nagahulat sa amon. Bangod nadakpan ang isa ka pamilya nga nagapalapaw sang mga literatura, may ekstra kami nga libro nga dalhon. Ang opisyal sang adwana sa dulunan nagtulok sa amon sing maduhaduhaon kag nagmando nga rekisahon kami. Sang masapwan ang mga libro, gintayaan kami sing pusil tubtob nakasakay sa salakyan sang pulis. Samtang sa salakyan, ginpisga ni Tatay ang akon kamot kag naghutik: “Indi ka magtraidor. Indi ka gid manugid!” “Huo,” pasalig ko sa iya. Pag-abot namon sa Lörrach, gindala nila ang akon pinalangga nga amay. Nakita ko sia sa katapusan nga tion samtang ginasiraduhan ang prisuhan.

Sa sulod sang apat ka oras, apat ka Gestapo ang nag-usisa sa akon, nga nagapilit nga isugid ko sa ila ang mga ngalan kag direksion sang iban nga Saksi. Sang nangindi ako, ang isa ka opisyal naakig kag nagpamahog, “May iban pa kami nga paagi agod magsugid ka!” Wala ako sing ginsugid. Ginbalik nila kami ni Nanay sa amon balay, diin ginhalughog nila ini sa nahauna nga tion. Ginpriso nila ang akon iloy kag ginpapuyo nila ako sa balay sang akon tiya, apang wala sila makahibalo nga Saksi man sia. Bisan gintugutan ako nga magtrabaho, apat ka Gestapo sa nagaparking nga salakyan sa atubangan sang balay ang nagapanilag sang tanan nga ginahimo ko samtang isa ka pulis ang nagapatrolya sa alagyan.

Pila ka adlaw sang ulihi samtang tigpalanyaga, naggua ako sa balay kag nasugata ko ang isa ka dalagita nga utod nga nagabisikleta. Samtang nagapalapit sia, nakita ko nga may ihaboy sia sa akon nga isa ka papel. Sang nasalo ko na ini, nagliso ako agod tan-awon kon nakita sang Gestapo ang akon ginhimo. Sa akon kakibot, sadto man nga tion, nagautoy-utoy sila!

Gintugon sa sulat sang utod nga babayi nga makadto ako sa balay sang iya mga ginikanan sa udto. Apang bangod ginapanilagan ako sang Gestapo, paano ko irisgo nga maulamid ang iya mga ginikanan? Gintan-aw ko ang apat ka Gestapo sa salakyan kag ang pulis nga nagalakatlakat sa kalye. Indi ko mahibaluan ang akon himuon, kag nangamuyo ako sing hanuot kay Jehova para sa bulig. Gulpi lang nga nagpalapit sa salakyan sang Gestapo ang pulis kag nakighambal sa ila. Nagsakay sia kag naglarga sila!

Amo man ang pag-abot sang akon tiya. Pasado na alas dose sang udto. Ginbasa niya ang sulat kag naghunahuna nga dapat kami magkadto suno sa instruksion, nagalaum nga ginpatigayon sang mga kauturan nga dal-on ako sa Switzerland. Pag-abot namon, ginpakilala ako sang pamilya kay Heinrich Reiff. Ginsilingan niya ako nga nalipay sia nga nakapalagyo ako kag luyag niya ako buligan nga makapalagyo pa Switzerland. Ginhatagan niya ako sing tunga sa oras agod matabo ko sia sa isa ka talon.

Kabuhi sa Gintapukan

Nagatululagay ang akon luha sang magtabuay kami ni Utod Reiff, nagabakho bangod sa pagpanumdom nga biyaan ko ang akon mga ginikanan. Kadasig gid sang hitabo. Pagkatapos sang pila ka makakululba nga mga ginutlo, nagsimpon kami sa isa ka grupo sang mga turista kag nagtabok sa dulunan sang Switzerland.

Pag-abot ko sa sanga talatapan sa Bern, nahibaluan ko nga ang mga kauturan gali didto ang naghimos sang akon pagpalagyo. Mahigugmaon nga gin-amanan nila ako sang puluy-an. Nagtrabaho  ako sa kusina, nga naluyagan ko gid. Apang tuman gid kabudlay nga magkabuhi subong tinapok, nga wala makahibalo kon ano ang nagakatabo sa akon mga ginikanan, nga lunsay ginpamatbatan sing duha ka tuig nga pagkabilanggo! Kon kaisa ginadaug ako sang kasubo kag kabalaka, kag nagapanirado ako sa banyo agod maghibi. Apang regular kami nga nagsulatay sang akon mga ginikanan, kag ginpalig-on nila ako nga mangin matutom.

Bangod sang halimbawa sang pagtuo sang akon mga ginikanan, gindedikar ko ang akon kabuhi kay Jehova kag ginbawtismuhan sang Hulyo 25, 1938. Pagkatapos sang isa ka tuig sa Bethel, nagtrabaho ko sa Chanélaz, ang uma nga ginbakal sang sanga sa Switzerland agod mangin kuluhaan sang pagkaon sang pamilya Bethel kag agod puy-an sang mga kauturan nga nagpalagyo bangod sang paghingabot.

Sang natapos na ang sentensia sang akon mga ginikanan sang 1940, gintanyagan sila sang mga Nazi nga hilwayon sila kon talikdan nila ang ila pagtuo. Nagpabilin sila nga matutom kag ginpadala sa mga kampo konsentrasyon, si Tatay sa Dachau kag si Nanay sa Ravensbrück. Sang tigtulugnaw sang 1941, nangindi nga magtrabaho para sa militar si Nanay kag ang iban pa nga mga Saksi nga babayi sa kampo. Bilang silot, ginpatindog sila sing tatlo ka adlaw kag tatlo ka gab-i sa matugnaw nga panahon, nga pagkatapos sini ginlupot sila sa madulom nga mga selda kag ginpagutuman sing 40 ka adlaw. Nian ginbunal sila. Napatay si Nanay sang Enero 31, 1942, tatlo ka semana pagkatapos sang grabe nga pagbakol.

Ginsaylo si Tatay halin sa Dachau pakadto sa Mauthausen sa Austria. Sa sini nga kampo ginapatay sang mga Nazi ang mga priso paagi sa pagpagutom kag sa grabe nga pagpangabudlay. Apang anom ka bulan pagkatapos mapatay si Nanay, ginpatay sang mga Nazi si Tatay sa tuhay nga paagi​​—⁠⁠mga eksperimento sa medisina. Gin-indyeksionan sing anos sang mga doktor sa kampo ang ginaeksperimentuhan nga mga tawo. Pagkatapos, ginaindyeksionan sa tagipusuon ang mga priso agod mapatay. Ang opisyal nga rekord nagasiling nga napatay si Tatay bangod sang “balatian sa tagipusuon.” Kuarentay tres anyos sia. Nahibaluan ko ang mapintas nga pagpatay pila ka bulan sang ulihi. Nagahibi gihapon ako kon madumduman ko ang akon pinalangga nga mga ginikanan. Apang, bisan sadto kag karon, nalugpayan ako nga mahibaluan nga si Nanay kag si Tatay, nga may paglaum nga magkabuhi sa langit, luwas sa mga kamot ni Jehova.

Pagkatapos sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, ginhatagan ako sing pribilehiyo nga mag-eskwela sa ika-11 nga klase sang Watchtower Bible School of Gilead sa New York. Makalilipay gid nga magtuon sa Kasulatan sa sulod sang lima ka bulan! Pagkatapos gid sang gradwasyon sang 1948, nangin misyonera ako sa Switzerland. Wala magdugay, nakilala ko si James L. Turpin, isa ka matutom nga utod nga naggradwar sa ikalima nga klase sang Gilead. Sang ginbuksan ang una nga talatapan sa Turkey, sia amo ang nangin manugtatap. Nagpakasal kami sang Marso 1951, kag wala madugay nahibaluan namon nga mangin  ginikanan na kami! Nagsaylo kami sa Estados Unidos kag nabun-ag sadto nga Disiembre ang amon bata nga babayi nga si Marlene.

Sa sulod sang mga tinuig, nalipay gid kami ni Jim sa amon pag-alagad sa Ginharian. Nalipay gid ako kon madumduman ko ang isa ka estudyante sa Biblia, isa ka lamharon nga babayi nga Intsik nga nagahingalan kay Penny. Naluyagan gid niya nga magtuon sa Biblia. Nabawtismuhan sia kag sang ulihi nakapamana kay Guy Pierce, nga katapo karon sang Nagadumala nga Hubon sang mga Saksi ni Jehova. Ining mga pinalangga nagbulig nga mabuhinan ang akon kasubo nga resulta sang pagkapatay sang akon mga ginikanan.

Sang maaga nga bahin sang 2004, ang mga kauturan sa Lörrach, ang banwa sang akon mga ginikanan, nagpatindog sang isa ka bag-o nga Kingdom Hall sa Stich Street. Bilang pagkilala sa ginhimo sang mga Saksi ni Jehova, namat-od ang konseho sang siudad nga bag-uhon ang ngalan sang kalye kag tawgon nga Denzstraße (Kalye Denz), bilang pagpadungog sa akon mga ginikanan. Ang lokal nga pamantalaan, nga Badische Zeitung, sa idalom sang ulong-dinalan nga “Sa Handumanan Sang Ginpatay nga Mag-asawa nga Denz: Bag-o nga Ngalan Sang Kalye,” nagsiling nga ang akon mga ginikanan “ginpatay sa kampo konsentrasyon sa tion sang paggahom sang Third Reich bangod sang ila pagtuo.” Para sa akon, ining ginhimo sang konseho sang siudad wala gid ginalauman apang makalilipay gid ini.

Pirme ginasiling ni Tatay nga dapat kami magplano sing abanse nga daw subong bala nga indi mag-abot ang Armagedon sa amon tion apang dapat kami magkabuhi nga daw maabot ini buwas​​—⁠⁠isa ka hamili nga laygay nga ginatinguhaan ko gid pirme nga sundon. Ang pagbalanse sang pagpailob kag malangkagon nga pagpaabot indi pirme mahapos, ilabi na kay yara na lang ako sa balay bangod sang katigulangon. Apang, wala ko gid ginakalimtan ang saad ni Jehova sa iya tanan matutom nga alagad: “Magsalig kay Jehova sa bug-os mo nga tagipusuon . . . Sa tanan mo nga dalanon talupangda sia, kag tadlungon niya ang imo mga banas.”​​—⁠⁠Hulubaton 3:​5, 6.

[Kahon/Retrato sa pahina 29]

HAMILI NGA MGA PINAMULONG GIKAN SA NAGLIGAD

Ang isa ka babayi nga halin sa isa ka malayo nga minuro nagduaw sa Lörrach sang katuigan 1980. Sadto nga tion, ginadala sang mga pumuluyo ang ila mga pagkabutang nga indi na nila luyag taguon sa isa ka publiko nga duog diin sarang matan-aw sang mga tawo ining mga butang kag makuha ang magustuhan nila. Nakita sining babayi ang isa ka diutay nga kahon nga may mga hilo kag mga gunting kag gindala pauli. Sang ulihi, sa idalom sang kahon, nakita niya ang pila ka retrato sang isa ka bata nga babayi kag ang mga sulat nga ginsulat sa papel sang kampo konsentrasyon. Nangin interesado gid ang babayi sa mga sulat kag nagpalibog kon sin-o ining bata nga babayi nga nakasalapid.

Isa ka adlaw sang 2000, nakita sang babayi ang isa ka artikulo sa pamantalaan tuhoy sa maragtason nga eksibisyon sa Lörrach. Ginlaragway sang artikulo ang maragtas sang mga Saksi ni Jehova sa tion sang Nazi, lakip ang amon pamilya. May retrato ko ini sang tin-edyer pa ako. Sang makita niya ang pagkaanggid, ginpakig-angutan sang babayi ang dyurnalista kag ginsugiran sia tuhoy sa mga sulat​​—⁠⁠42 tanan! Pila ka semana sang ulihi, nakuha ko na ini. Pirme ako diri ginakamusta sang akon mga ginikanan sa akon tiya. Pirme gid sila nagakabalaka sa akon. Makatilingala gid nga wala madunot ini nga mga sulat kag nakit-an pagligad sang kapin sa 60 ka tuig!

[Mga retrato sa pahina 25]

Hitler: U.S. Army photo

[Mga retrato sa pahina 25]

Nagbululagay ang amon malipayon nga pamilya sang maggahom si Hitler

[Credit Line]

Hitler: U.S. Army photo

[Mga retrato sa pahina 26]

1. Ang talatapan sa Magdeburg

2. Gin-aresto sang Gestapo ang linibo ka Saksi

[Retrato sa pahina 28]

Nalipay gid kami ni Jim sa amon pag-alagad sa Ginharian