Mari—Dumaan nga Reyna sang Desyerto

“MALIPAYON gid ako pagpauli ko sadto nga gab-i pagkatapos nga maglipaylipay kami sang akon mga amigo bangod sang amon di-hungod nga nakutkutan,” hinumdom sang Pranses nga arkeologo nga si André Parrot. Sang Enero sang 1934, nakutkutan sang grupo ni Parrot ang isa ka istatwa nga may sulat: “Lamgi-Mari, hari sang Mari, mataas nga saserdote sang Enlil” sa Tell Hariri, malapit sa magamay nga banwa sang Abu Kernal sa Eufrates sa Siria. Nalipay gid sila sa ila natukiban.

Nasapwan gid man sang ulihi ang siudad sang Mari! Ngaa makawiwili ini nga tukib sa mga estudyante sang Biblia?

Ngaa Makawiwili Gid?

Bisan pa nga ang pagluntad sang Mari nahibaluan na gikan sa dumaan nga mga sinulatan, ang eksakto nga lugar sini madugay nga wala mahibaluan. Suno sa Sumerianhon nga mga escriba, ang Mari amo ang lugar diin ginapatuman anay sang isa ka dinastiya ang iya paggahom sa bug-os nga Mesopotamia. Bangod natukod ini sa mga pangpang sang Eufrates, ang Mari estratehiko nga nahamtang sa ginsang-an nga mga dalan sang mga ruta sa pagpatikang nga nagaangot sang Persian Gulf sa Asiria, Mesopotamia, Anatolia, kag Mediterranean Coast. Ang mga produkto lakip ang kahoy, metal, kag bato​​—⁠nga maiwat gid sa Mesopotamia​​—⁠ginbiyahe nga nagaagi sa siudad. Bangod sang ginabayad nga buhis sa mga produkto, ang Mari nagmanggaranon amo  nga nakontrol niya ang bug-os nga rehiyon. Apang, nauntat ini sang nalutos sang taga-Akkad nga si Sargon ang Siria.

Mga 300 ka tuig sa tapos sang paglutos ni Sargon, ang Mari gingamhan sang militar nga mga gobernador. Naangkon liwat sang siudad ang kahamungayaan sang naggahom sila. Apang, nagluya ang gahom sang Mari sang panahon ni Zimri-​Lim, ang katapusan nga naggahom sa sini. Ginpanikasugan ni Zimri-​Lim nga pabakuron ang iya emperyo paagi sa madamo nga pagpanglutos militar, mga kasugtanan, kag mga pagpakig-alyansa sa pag-asawahay. Apang sang mga 1760 B.⁠C.⁠E., ang siudad ginlutos kag ginlaglag sang taga-Babilonia nga si Hari Hammurabi, nga nagtapos sa gintawag ni Parrot nga “isa sa labing mauswagon nga sibilisasyon sa dumaan nga kalibutan.”

Sang mahapay sang mga tropa ni Hammurabi ang Mari, nabuligan gid nila sing di-hungod ang modernong-adlaw nga mga arkeologo kag mga istoryador. Sang ginrumpag nila ang mga pader nga human sa wala maluto nga lunang kag tisa, natampukan nila ang mga tinukod sing tubtob sa lima ka metro sa iban nga mga lugar, sa amo natipigan ini gikan sa makahalalit nga mga epekto sang panahon. Ginkutkot sang mga arkeologo ang kagulub-an sang mga templo kag mga palasyo, subong man ang madamong hinimo-sang-kamot nga mga butang kag linibo ka inskripsion nga nagahatag sing impormasyon tuhoy sa dumaan nga sibilisasyon.

Ngaa interesado kita sa kagulub-an sang Mari? Binagbinaga ang tion sang nagkabuhi si Abraham. Si Abraham natawo sang tuig 2018 B.⁠C.⁠E., 352 ka tuig pagkatapos sang daku nga Anaw. Ang iya kaliwatan ikanapulo halin kay Noe. Sa sugo sang Dios, ginbayaan ni Abraham ang iya natawhan nga siudad, ang Ur, kag nagkadto sa Haran. Sang tuig 1943 B.⁠C.⁠E., sang si Abraham 75 anyos, ginbayaan niya ang Haran kag nagkadto sa duta sang Canaan. “Ang pagsaylo ni Abraham halin sa Ur pakadto sa Jerusalem [sa Canaan] natabo sang panahon sang Mari,” siling sang Italyano nga arkeologo nga si Paolo Matthiae. Busa, ang pagkatukib sa Mari importante gid bangod makabulig ini sa aton sa paghanduraw sa kalibutan nga ginkabuhian anay sang matutom nga alagad sang Dios nga si Abraham.⁠ *​​—⁠Genesis 11:10-12:4.

Ano ang Ginapakita sang mga Kagulub-an?

Nagdamo ang relihion sa Mari kaangay sa iban nga mga lugar sa Mesopotamia. Ginkabig anay nga obligasyon sang tawo nga mag-alagad sa mga dios. Antes maghimo sing importante nga mga desisyon, ang kabubut-on sang mga dios pirme ginpangabay. Nasapwan sang mga arkeologo ang mga nabilin sang anom ka templo. Lakip sa sini amo ang Templo sang mga Leon (ginkabig sang iban subong ang templo ni Dagan, si Dagon sa Biblia) kag ang mga santuaryo ni Ishtar, ang diosa sang pertilidad, subong man ang santuaryo sang dios-adlaw nga si Shamash. Ining mga templo may istatwa anay sang mga diosdios nga ginhalaran kag ginpangamuyuan. Ang mga sumilimba nagabutang sang ila nagayuhum nga istatwa kon nagapangamuyo sa mga papag sa santuaryo, sa pagpati nga ginapadayon sang ila istatwa ang buhat sang pagsimba. Si Parrot nagsiling: “Ang istatwa, kaangay sang kandila nga ginasindihan karon  sang mga Katoliko kon nagasimba apang sa daku pa nga kasangkaron, isa gid ka tal-us para sa tumuluo.”

Ang labing makawiwili nga tukib sa mga kagulub-an sa Tell Hariri amo ang mga nabilin sang isa ka daku nga palasyo, nga nakilala sa ngalan sang katapusan nga nagpuyo sa sini, si Hari Zimri-Lim. Ginlaragway ini sang Pranses nga arkeologo nga si Louis-​Hugues Vincent subong “ang hiyas sang antigo nga arkitektura sang Sidlangan.” Nagalapad sing kapin sa duha ka ektarya kag tunga, may yari ini mga 300 ka hulot kag mga luwang. Bisan pa antigo, ini nga palasyo ginkabig nga isa sa mga kalatingalahan sa kalibutan. “Bantog gid ini,” komento ni Georges Roux sa iya libro nga Ancient Iraq, “amo nga ang Hari sang Ugarit, sa baybayon sang Siria, wala magpangalag-ag sa pagpadala sa iya anak nga lalaki sa kalayuon nga 600 kilometros [370 milyas] sa suludlon nga bahin sang pungsod agod lamang mapamasyaran ang ‘balay ni Zimri-Lim.’”

Antes makalab-ot sa malapad nga luwang, ang mga bisita nagasulod sa nakutahan nga palasyo paagi sa isa ka entrada nga may magtimbang nga torre. Nagalingkod sa trono sa mataas nga plataporma, gindumalahan sang katapusan nga hari sang Mari, nga si Zimri-Lim, ang militar, komersial, kag diplomatiko nga mga butang; naghatag sing mga paghukom; kag nag-abiabi sa mga bisita kag mga embahador. May dalayunan para sa mga bisita, nga ginalingaw pirme sang hari sa tion sang dagaya nga mga sinalusalo. Ang pagkaon nagalakip sang litson, sinugba, ukon linaga nga karne sang baka, karne sang karnero, gasela, isda, kag manok, pato, ukon pabo​​—⁠ang tanan ginaserbe nga may makahang nga sarsa nga ahos kag nanarisari nga mga utanon kag keso. Ang pangyam-is nagalakip sang preska, binulad, ukon gindulse  nga prutas kag keyk nga ginluto sa masibod sing korte nga mga molde. Agod mabulong ang ila kauhaw, ang mga bisita ginaserbehan sing serbesa ukon alak.

May mga pasilidad man para sa katinlo sa palasyo. Natukiban ang mga banyo nga may terra-cotta nga batiya kag wala sing basin nga kasilyas. Ang salog kag naubos nga bahin sang mga dingding sa sining mga hulot ginproteksionan paagi sa ginpahid nga aspalto. Ang mahigko nga tubig nagailig sa kalog nga tisa, kag ang human-sa-daga nga mga tubo nga ginbutangan sing aspalto agod indi magtahos ang tubig magamit gihapon pagligad sang mga 3,500 ka tuig. Sang ang tatlo ka babayi nga asawa sang hari gintapikan sing makamamatay nga balatian, estrikto ang mga instruksion. Ang nagamasakit nga babayi ginpain kag ginkuarentinas. “Indi tugot nga mag-inom sa iya tasa, magkaon sa iya lamesa, magpungko sa iya pulungkuan.”

Ano ang Matun-an Naton sa mga Talaguan sang mga Dokumento?

Natukiban sang grupo ni Parrot ang mga 20,000 ka cuneiform nga mga tapitapi nga ginsulat sa Akkadianhon. Ang mga tapitapi naglakip sa mga sulat kag sa administratibo kag ekonomiko nga mga sinulatan. Tuhoy sini nga mga dokumento, un-tersia lamang ang ginbalhag. Walay sapayan sini, 28 ini ka tomo. Daw ano ini ka mapuslanon? “Antes matukiban ang talaguan sang mga dokumento sa Mari,” siling ni Jean-​Claude Maggueron, direktor sang Mari Archaeological Mission, “halos wala kita sing nahibaluan sa maragtas, mga institusyon, kag adlaw-adlaw nga pagsinalayo sa Mesopotamia kag Siria sa pamuno sang ikaduha nga milenyo. Bangod sini, mahimo na masulat ang bug-os nga mga kapitulo sang maragtas.” Subong sang ginkomento ni Parrot, ang mga dokumento “nagasugid sang makapakibot nga mga pagkaanggid sa ulot sang mga tawo nga ginasambit sini kag sang ginasugid sa aton sang Daan nga Testamento tuhoy sa panahon sang mga Patriarka.”

Ang mga tapitapi nga nasapwan sa Mari nagahatag man sing kasanagan sa pila ka teksto sa Biblia. Halimbawa, ginapakita sang mga tapitapi nga ang pagkuha sa mga asawa sang kaaway “ginahimo anay sang mga hari.” Ang laygay sang traidor nga si Ahitofel sa anak ni Hari David nga si Absalom nga huliran niya ang mga asawa sang iya amay indi na bag-o nga ideya.​​—⁠2 Samuel 16:​21, 22.

May yara 41 ka arkeolohiko nga pagkutkot nga ginhimo sa Tell Hariri sugod sang 1933. Apang, sa karon, 20 lamang sang 110 ka ektarya sang Mari ang nausisa. Mahimo nga madamo pa nga makawiwili nga mga tukib ang himuon sa Mari, ang dumaan nga reyna sang desyerto.

[Nota]

[Mapa sa pahina 10]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Persian Gulf

Ur

MESOPOTAMIA

Euphrates

MARI

ASSYRIA

Haran

ANATOLIA

CANAAN

Jerusalem

Mediterranean Sea (Great Sea)

[Retrato sa pahina 11]

Sa sining dokumento ginpabugal ni Hari Iahdun-Lim sang Mari ang iya ginhimo nga konstruksion

[Retrato sa pahina 11]

Bangod sang pagkatukib sa sining istatwa ni Lamgi-Mari, nakilala gid ang Mari

[Retrato sa pahina 12]

Si Ebih-Il, ang superintendente sang Mari, nga nagapangamuyo

[Retrato sa pahina 12]

Ang podyum sa palasyo, diin mahimo nagatindog ang istatwa sang isa ka diosa

[Retrato sa pahina 12]

Mga kagulub-an sa Mari, nga nagapakita sang wala maluto nga lunang kag tisa nga konstruksion

[Retrato sa pahina 12]

Banyo sa palasyo

[Retrato sa pahina 13]

Ang dumaan nga bato sang kadalag-an ni Naram-Sin, ang naglutos sa Mari

[Retrato sa pahina 13]

Mga 20,000 ka “cuneiform” nga tapitapi ang nasapwan sa kagulub-an sang palasyo

[Credit Line sang retrato sa pahina 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Credit Lines sang retrato sa pahina 11]

Document: Musée du Louvre, Paris; statue: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Credit Lines sang retrato sa pahina 12]

Statue: Musée du Louvre, Paris; podium and bathroom: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Credit Lines sang retrato sa pahina 13]

Victory stele: Musée du Louvre, Paris; palace ruins: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)