Si Philo nga Taga-Alexandria—Pagdugang sing Haumhaum sa Kasulatan

SANG 332 B.⁠C.⁠E., ginsakop ni Alejandro nga Daku ang Egipto. Antes magpasidlangan agod padayunon ang iya pagpanakop, gintukod niya ang isa ka siudad nga iya gintawag nga Alexandria. Nangin sentro ini sang Griego nga kultura. Sang mga 20 B.⁠C.⁠E., natawo didto ang isa pa ka mananakop, nga ang hinganiban indi mga espada kag bangkaw kundi pilosopiko nga mga pangatarungan. Nakilal-an sia nga si Philo nga taga-Alexandria, ukon Philo Judaeus bangod isa sia ka Judiyo.

Ang Diaspora ukon pag-inaplaag sang mga Judiyo, nga nahanabo pagkatapos malaglag ang Jerusalem sang 607 B.⁠C.⁠E., nagresulta sa pagpuyo sang madamo nga Judiyo sa Egipto. Linibo ang nagpuyo sa Alexandria. Apang, may nagpatunga nga problema sa mga Judiyo kag mga Griego. Indi magsimba ang mga Judiyo sa Griegong mga dios, samtang ginatamay naman sang mga Griego ang Hebreo nga Kasulatan. Bangod sang iya nga Griegong tinun-an kag Judiyong gindak-an, pamilyar si Philo sa sini nga problema. Nagapati sia nga ang Judaismo amo ang matuod nga relihion. Apang indi kaangay sang madamo, nangita si Philo sing mahidaiton nga paagi agod matuytuyan ang mga Gentil padulong sa Dios. Luyag niya nga mangin mahapos para sa ila ang pagbaton sang Judaismo.

Bag-o nga Kahulugan sa Dumaan nga mga Sinulatan

Subong sang kalabanan nga Judiyo sa Alexandria, Griego ang lenguahe ni Philo. Gani nangin basihan sang iya pagtuon ang Griegong Septuagint nga bersion sang Hebreo nga Kasulatan. Samtang ginausisa niya ang Septuagint nangin kumbinsido sia nga nagaunod ini sing mga pilosopiya kag nga si Moises isa ka “lagting nga pilosopo.”

Mga siniglo antes sini, nabudlayan ang mga Griegong mangin-alamon nga patihan ang mga istorya tuhoy sa mga dios kag diosa​​—⁠mga higante kag mga demonyo sang ila dumaan nga Griegong mitolohiya. Liwat nila nga ginpatpat ining dumaan nga mga istorya. Ang iskolar nga si James Drummond nagsiling tuhoy sa ila metodo: “Nagapangita ang pilosopo sing natago nga mga kahulugan sa mitolohiko nga mga sugilanon, kag maghinakop sa makangilil-ad kag di-makatarunganon nga kaundan sini nga gintuyo gid sang mga awtor nga ipakita paagi sa ila makapulukaw kag malaragwayon nga paghambal ang pila ka madalom ukon makapasanag nga kamatuoran.” Ginatawag ini nga alegoriya ukon simbuliko nga pagpatpat, kag gintinguhaan ni Philo nga gamiton ini agod ipahangop ang Kasulatan.

Halimbawa, binagbinaga ang Genesis 3:​22 sa bersion ni Bagster sang Septuagint, nga nagasiling: “Ang Ginuo nga Dios naghimo sing mga panapton nga panit para kay Adan kag sa iya asawa, kag nagpanapot sa ila.” Naghunahuna ang mga Griego nga ang paghimo sang Dios sing panapton nagapanubo gid sa dignidad sang Supremo nga Dios. Gani naggamit si Philo sing simbuliko nga pagpatpat sa sini nga bersikulo kag nagsiling: “Ang  panapton nga mga panit isa ka malaragwayon nga ekspresyon para sa kinaugali nga panit, kon sa aton pa, ang aton lawas; bangod una sa tanan sang ginhimo sang Dios ang kaalam, gintawag niya ini nga Adan; pagkatapos sini ginhatagan niya ini sang gintawag niya nga Kabuhi. Sang ulihi, bangod kinahanglanon naghimo man sia sing lawas, kag gintawag ini sing malaragwayon nga panapton nga mga panit.” Gani gintinguhaan ni Philo nga himuon nga isa ka pilosopiya nga dapat hunahunaon ang pagpapanapot sang Dios kanday Adan kag Eva.

Binagbinaga man ang Genesis 2:​10-​14, nga nagalaragway sang ginahalinan sang tubig sa hardin sang Eden kag naghinambit sing apat ka suba nga nagailig pagua sa hardin. Ginpadalman ni Philo ang kahulugan sang mga tinaga nga nagalaragway sa hardin sang Eden. Sa tapos makomentuhan ang hardin mismo, nagsiling sia: “Mahimo nga ini nga teksto may simbuliko man nga kahulugan; kay ang apat ka suba mga simbulo sang apat ka maayo nga mga kinaiya.” Ginhaumhaum niya nga ang suba nga Pison nagalaragway sang pagkamainandamon, ang suba nga Gihon simbulo sang pagkaserioso, ang Tigris nagasimbulo sang kabakod, kag ang Eufrates nagalaragway sang hustisya. Sa amo ang alegoriya ukon simbulismo nagtal-us sa geograpiya.

Naggamit si Philo sing simbuliko nga pagpatpat sa pagbinagbinag sa rekord sang pagpanuga, sa rekord tuhoy sa pagpatay ni Cain kay Abel, sa Anaw sang adlaw ni Noe, sa paggumon sang lenguahe sa Babel, kag sa madamo nga prinsipio sang Mosaikong Kasuguan. Subong ginpakita sang halimbawa  sa nagligad nga parapo, masami niya ginabaton ang literal nga kahulugan sang isa ka bersikulo sa Biblia kag dayon ihatag ang iya simbuliko nga paghangop paagi sa pagsiling: “Mahimo man naton binagbinagon ini subong alegoriya.” Sa mga sinulatan ni Philo, nagalutaw ang mga simbulismo samtang, sing makapasubo, ang maathag nga kahulugan sang Kasulatan nadula.

Sin-o ang Dios?

Ginsakdag ni Philo ang pagluntad sang Dios paagi sa isa ka epektibo nga ilustrasyon. Sa tapos malaragway ang duta, mga suba, mga planeta, kag mga bituon, naghinakop sia: “Sa tanan nga tinuga, ang duta amo ang tuman ka mapahituon kag malantipon nga gintuga, daw subong bala nga ginhimo ini sang isa nga may bug-os nga kalantip kag labing himpit sa ihibalo. Bangod sini ginabaton namon ang ideya sang pagluntad sang Dios.” Husto gid ini nga pangatarungan.​​—⁠Roma 1:⁠20.

Apang sang ginpaathag na ni Philo ang kinaugali sang Labing Gamhanan nga Dios, naglisa gid sia sa kamatuoran. Nagsiling si Philo nga ang Dios “wala sing pinasahi nga mga kinaiya” kag ang Dios “indi gid mahangpan.” Ginpalas-ay ni Philo ang paninguha nga kilalahon ang Dios, nagsiling nga “ang padayon nga pagtinguha, agod mangusisa sa kinaugali ukon sa mga kinaiya sang Dios, daku gid nga kabuangan.” Ini nga panghunahuna indi gikan sa Biblia kundi naghalin sa isa ka pagano nga pilosopo nga si Plato.

Ginsiling ni Philo nga ang Dios indi gid mahangpan amo nga ang pagtawag sa iya sa personal nga ngalan imposible gid. Ginsiling ni Philo: “Sa amo makatarunganon lamang nga wala sing nagakaigo nga ngalan ang mahimo nga itawag sa iya nga sa pagkamatuod amo ang buhi nga Dios.” Tuman gid ini kalayo sa kamatuoran!

Maathag nga ginsiling sang Biblia nga may personal nga ngalan ang Dios. Ang Salmo 83:18 nagasiling: “Ikaw, nga ang ngalan si Jehova, ikaw lamang ang Labing Mataas sa bug-os nga duta.” Ang Isaias 42:8 nagkutlo sa Dios nga nagasiling: “Ako si Jehova. Ina amo ang akon ngalan.” Ngaa gintudlo ni Philo, nga isa ka Judiyo nga may ihibalo sa sining mga teksto sa Biblia, nga ang Dios wala sing ngalan? Bangod ginlaragway niya indi ang Dios sang Biblia kundi ang wala sing ngalan kag di-mapalapitan nga dios sang Griegong pilosopiya.

Ano ang Kalag?

Gintudlo ni Philo nga ang kalag nahamulag sa lawas. Ginpatuhuyan niya ang tawo subong “may lawas kag kalag.” Mapatay bala ang kalag? Talupangda ang paathag ni Philo: “Kon kita buhi, ang aton lawas buhi bisan pa ang aton kalag patay kag nalubong sa aton lawas, daw kaangay bala nga yara sa lulubngan. Apang kon ini [ang lawas] mapatay, nian ang aton kalag mabuhi sing nagakaigo, nga hilway na sa kalautan kag sa patay nga lawas sa diin ini nabilanggo.” Para kay Philo, ang kamatayon sang kalag simbuliko. Wala gid ini nagakapatay. Indi ini mamalatyon.

Apang, ano bala ang ginatudlo sang Biblia tuhoy sa kalag? Ang Genesis 2:7 nagasiling: “Si Jehova nga Dios nagporma sang tawo gikan sa yab-ok sang duta kag naghuyop sa iya ilong sing ginhawa sang kabuhi, kag ang tawo nangin buhi nga kalag.” Suno sa Biblia, ang mga tawo wala sing kalag; sa baylo, sila mismo ang kalag.

Ginatudlo man sang Biblia nga ang kalag mamalatyon. Ang Ezequiel 18:4 nagasiling: “Ang kalag nga nagapakasala​​—⁠ini mismo mapatay.” Pasad sa sining mga teksto makahinakop kita: Ang tawo isa ka kalag. Nian, kon mapatay ang tawo, ang kalag man mapatay.​​—⁠Genesis 19:19.⁠ *

Sang napatay na si Philo, halos wala sia ginkilala sang mga Judiyo. Apang, ang Cristiandad nagbaton sa iya. Ginpatihan ni Eusebio kag sang iban pa nga mga lider sang simbahan nga nakumbertir si Philo subong Cristiano. Ginlakip sia ni Jerome subong isa sa mga Amay sang Simbahan. Ang apostata nga mga Cristiano ang nag-amlig sang mga sinulatan ni Philo, indi ang mga Judiyo.

Ang mga sinulatan ni Philo nagdul-ong sa isa ka relihioso nga mga pagbag-o. Bangod sang iya impluwensia, ginbaton sang nagapangangkon nga mga Cristiano ang di-Makasulatanhon  nga doktrina sang di-mamalatyon nga kalag. Kag bangod sang panudlo ni Philo tuhoy sa Logos (ukon, Pulong), nag-uswag ang Trinidad, isa ka indi pasad sa Biblia nga panudlo sang apostata nga mga Cristiano.

Indi Magtalang

Sa iya pagtuon sa Hebreo nga Kasulatan, ginpat-od ni Philo nga “indi [niya] malaktawan ang bisan ano nga simbuliko nga kahulugan nga mahimo natago sa idalom sang simple nga pulong.” Apang, subong sang mabasa sa Deuteronomio 4:​2, nagsiling si Moises tuhoy sa Kasuguan sang Dios: “Indi ninyo pagdugangan ang pulong nga ginasugo ko sa inyo, ukon buhinan ninyo ini, agod nga matuman ninyo ang mga sugo ni Jehova nga inyo Dios nga ginasugo ko sa inyo.” Walay sapayan sang iya maayo nga tinutuyo, nagdugang si Philo sing haumhaum nga, kaangay sang madamol nga alipuop, nagtabon sa maathag nga kahulugan sang inspirado nga Pulong sang Dios.

“Indi sa pagsunod sa di-matuod nga mga sugilanon nga ginhimo sing malalangon nga ginpahibalo namon sa inyo ang gahom kag presensia sang aton Ginuong Jesucristo,” siling ni apostol Pedro. (2 Pedro 1:16) Indi kaangay sang mga sinulatan ni Philo, ang ginsiling ni Pedro sa una nga Cristianong kongregasyon napasad sa kamatuoran kag sa panuytoy sang espiritu sang Dios, “ang espiritu sang kamatuoran,” nga nagtuytoy sa ila sa tanan nga kamatuoran.​​—⁠Juan 16:13.

Kon interesado ka sa pagsimba sa Dios sang Biblia, nagakinahanglan ka sing maminatud-on nga panuytoy, indi sing mga pagpatpat nga nasandig sa tawhanon nga paghangop. Kinahanglan mo ang sibu nga ihibalo tuhoy kay Jehova kag sa iya kabubut-on, kag ang pagkamapainubuson agod nga mangin sinsero nga estudyante. Kon tun-an mo ang Biblia upod inang maayo nga panimuot, mahibaluan mo “ang balaan nga mga kasulatan, nga makapaalam sa imo para sa kaluwasan paagi sa pagtuo may kaangtanan kay Cristo Jesus.” Makita mo nga ang Pulong sang Dios makahimo sa imo nga “may lubos nga ikasarang, nga nasangkapan sing bug-os para sa tagsa ka maayong buhat.”​​—⁠2 Timoteo 3:​15-​17.

[Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 10]

ANG GINAPUY-AN NGA SIUDAD NI PHILO

Nagpuyo kag nagtrabaho si Philo sa Alexandria sang Egipto. Sa sulod sang mga siglo, ina nga siudad amo ang sentro sang mga libro kag paghinun-anon sang mga mangin-alamon sa kalibutan.

Nagtuon ang mga estudyante gikan sa bantog nga mga iskolar nga nagtudlo sa mga eskwelahan sang siudad. Nangin bantog ang librarya sang Alexandria sa bug-os nga kalibutan. Nagaunod ini sing ginatos ka libo ka balasahon samtang ang mga librarian sini nagatinguha sa pagtigayon sing mga kopya sang tagsa ka nasulat nga dokumento.

Sang ulihi, ang pagkabantog sang Alexandria sa bug-os kalibutan kag ang tuman kadamo nga koleksion sang ihibalo sini amat-amat nga nadula. Gin-una sang mga emperador sang Roma ang ila kaugalingon nga siudad, kag nagsaylo ang sentro sang kultura sa Europa. Ang bug-os nga pagkadula sang kabantugan sang Alexandria natabo sang ikapito nga siglo C.⁠E. sang ginsakop sang mga nagsalakay ang siudad. Tubtob karon, nanugunan ang mga istoryador sa pagkadula sining bantog nga librarya, kag ang iban nagsiling nga tungod sini napalantang ang pag-uswag sang sibilisasyon sing 1,000 ka tuig.

[Credit Line]

L. Chapons/Illustrirte Familien-Bibel nach der deutschen Uebersetzung Dr. Martin Luthers

[Kahon sa pahina 12]

SIMBULIKO NGA PAGPATPAT KARON

Ang alegoriya ukon simbulismo sa masami nagapatuhoy sa “ekspresyon nga nagagamit sing ginhimohimo nga simbuliko nga mga karakter kag mga buhat sa mga kamatuoran ukon mga teoriya tuhoy sa pagluntad sang tawo.” Ang mga sinulatan nga nagagamit sing alegoriya ginasiling nga nagasimbulo sang mas importante nga mga butang nga natago. Kaangay ni Philo nga taga-Alexandria, ginagamit man sang pila ka relihioso nga mga manunudlo karon ang simbuliko nga pagpatpat agod ipaathag ang Biblia.

Binagbinaga ang mga kapitulo 1-​11 sang Genesis, diin ginrekord ang maragtas sang tawo kutob sa pagpanuga tubtob sa pag-alaplaag sang mga tawo sa torre sang Babel. Ang The New American Bible, isa ka Katoliko nga badbad, nagasiling tuhoy sa sina nga bahin sang Biblia: “Agod ang mga kamatuoran sa sini nga mga kapitulo mahangpan sang mga Israelinhon nga amo ang magatipig sini, dapat ini ipabutyag paagi sa mga ideya nga nahibaluan sang mga katawhan sa sina nga tion. Bangod sini, ang natago nga mga kamatuoran mismo dapat nga mangin maathag.” Ini nagapanugda nga indi dapat tamdon nga literal ang kapitulo 1-​11 sang Genesis. Sa baylo, subong bala nga ang isa ka bayo (panapton) nagatabon sa lawas, sa amo man ang pinamulong nagatabon sa mas madalom nga kahulugan.

Apang, gintudlo ni Jesus nga ining nahauna nga mga kapitulo sang Genesis literal nga matuod. (Mateo 19:​4-6; 24:37-​39) Amo man sini ang gintudlo nanday apostol Pablo kag Pedro. (Binuhatan 17:24-​26; 2 Pedro 2:⁠5; 3:​6, 7) Ginasikway sang sinsero nga mga estudyante sang Biblia ang mga pagpaathag nga wala nagahisanto sa bug-os nga Pulong sang Dios.

[Retrato sa pahina 9]

Ang bantog nga Parola sang Alexandria

[Credit Line]

Archives Charmet/Bridgeman Art Library