Ang Royal Bible—Daku nga Hinimuan sang mga Iskolar

SANG maaga nga bahin sang ika-16 nga siglo, ang barko nga halin sa Espanya naglayag padulong sa peninsula sang Italya. May kargamento ini nga tuman ka daku ang balor​—⁠ang halos tanan nga kopya sang Complutensian Polyglot nga Biblia nga gin-imprinta sa ulot sang 1514 kag 1517. Sing hinali, nagwaswas ang isa ka mabaskog nga unos. Gintinguhaan sang mga tripulante nga salbaron ang barko, apang wala sing pulos ang ila pagpanikasog. Nalunod ang barko upod ang bilidhon nga kargamento sini.

Bangod sadto nga trahedya, kinahanglanon gid ang bag-o nga edisyon sang Polyglot nga Biblia. Sang ulihi, ginbaton gid man sang batid nga manug-imprinta nga si Christophe Plantin ining mabudlay nga hilikuton. Kinahanglan niya ang isa ka manggaranon nga isponsor nga amo ang maggasto para sa sining daku katama nga hilikuton, gani ginpangabay niya ang hari sang Espanya nga si Philip II nga mangin opisyal nga isponsor sini. Antes magdesisyon ang hari, nakighambal anay sia sa lainlain nga iskolar sang Espanya, lakip ang kilala nga iskolar sa Biblia nga si Benito Arias Montano. Ginsilingan niya si Hari Philip: “Luwas nga isa ini ka pag-alagad sa Dios kag pagbulig sa Romano Katoliko nga simbahan, magadala man ini sing daku nga himaya sa harianon  nga ngalan sang Imo Pagkahalangdon kag sing respeto kag pagdayaw sa imo mismo ngalan.”

Ang ginrebisar nga edisyon sang Complutensian Polyglot mangin isa ka talalupangdon nga katigayunan sa kultura, gani bug-os nga ginsakdag ni Philip ang proyekto ni Plantin. Gintugyan niya kay Arias Montano ang daku katama nga hilikuton sang pag-edit sa gintawag sang ulihi nga Royal Bible, ukon Antwerp Polyglot.⁠ *

Interesado gid si Philip sa lakat sang Polyglot nga Biblia amo nga nagpangabay sia nga padalhan sia sang kopya sang kada pahina. Siempre, indi luyag ni Plantin nga maatrasar ang iya obra bangod magadugay pa kon ipadala ang kopya agod mabasa kag makoreksionan ini sang hari, kag dayon ibalik naman sa iya. Gani, pila lang sang una nga naimprinta nga mga pahina ang nabaton ni Philip. Samtang, padayon ang pag-proofread ni Montano sa bulig sang tatlo ka propesor sa Louvain kag sang pamatan-on nga anak nga babayi ni Plantin.

Mahigugmaon sa Pulong sang Dios

Nanamian si Arias Montano nga makig-upod sa mga iskolar sa Antwerp. Nagustuhan ni Plantin ang iya bukas nga panghunahuna, kag ang ila pag-abyanay kag pagbuligay nagpadayon tubtob buhi sila. Si Montano indi lamang isa ka maayo nga iskolar kundi may daku man sia nga gugma sa Pulong sang Dios.⁠ * Subong isa ka pamatan-on, luyag niya nga makatapos dayon sa iya pag-eskwela agod nga makakonsentrar sia sa iya pagtuon sa Kasulatan.

 Si Arias Montano nagpati nga ang badbad sang Biblia dapat literal gid kon mahimo. Gintinguhaan niya nga mabadbad sing literal ang orihinal nga sinulatan, agod nga mabasa sang mga bumalasa ang matuod nga Pulong sang Dios. Ginsunod ni Montano ang prinsipio ni Erasmus, nga nagpanugyan sa mga iskolar “nga magbantala tuhoy kay Cristo suno sa orihinal nga sinulatan.” Ang kahulugan sang orihinal nga mga lenguahe sang Kasulatan wala mahangpan sang mga tawo sa sulod sang mga siglo bangod mabudlay hangpon ang mga badbad nga Latin.

Paghuman sang Antwerp Polyglot nga Biblia

Natigayon ni Arias Montano ang tanan nga manuskrito nga ginhanda kag ginrebisar ni Alfonso de Zamora para sa pag-imprinta sang Complutensian Polyglot, kag gingamit niya ini sa Royal Bible.⁠ *

Ang Royal Bible gintuyo kuntani nga mangin ikaduha nga edisyon sang Complutensian Polyglot, apang indi lamang ini isa ka simple nga pagrebisar. Ang Hebreo kag Griego nga teksto sang Septuagint ginkopya gikan sa Complutensian nga Biblia; nian gindugangan ini sang bag-o nga mga teksto upod ang madamo nga apendise. Ang bag-o nga Polyglot nangin walo ka tomo. Lima ka tuig nga gin-imprinta ini, sugod sang 1568 tubtob sang 1572​—⁠tuman kalip-ot nga tion para sa isa ka masibod nga hilikuton. Sang ulihi, 1,213 ka kopya ang naimprinta.

Walay sapayan nga ang Complutensian Polyglot sang 1517 napamatud-an nga “monumento sang taliambong sang tipograpiya,” nalabawan ini sang bag-o nga Antwerp Polyglot sa teknikal nga balor kag kaundan. Isa naman ini ka daku nga hinimuan sa kasaysayan sang pag-imprinta kag, ilabi na gid sa paghanda sang ginpauswag nga basihan nga mga teksto sang Biblia.

Pagsalakay sa Pulong sang Dios

Indi makatilingala nga may namatok dayon sa bunayag nga badbad sang Biblia. Bisan pa gin-aprobahan sang papa ang Antwerp Polyglot kag  ginatahod si Arias Montano subong dungganon nga iskolar, ginsumbong gihapon sia sa Inkisisyon. Suno sa mga manugsumbong, ginpakita kuno sang iya sinulatan nga mas sibu nga badbad sang orihinal nga Hebreo kag Griego ang bag-o ginrebisar nga Latin nga badbad ni Santes Pagninus sangsa Vulgate, nga ginbadbad siniglo ang nagligad. Ginsumbong man nila si Montano nga sa handum niya nga mabadbad sing sibu ang Biblia, gin-usisa niya ang orihinal nga mga lenguahe​—⁠isa ka buhat nga gintamod nila subong pagkaerehes.

Ang Inkisisyon nagsiling pa gani nga “ang Hari wala napadunggan sing lubos sa iya pag-isponsor  sa hilikuton.” Nagkasubo sila nga wala ginkilala sing nagakaigo ni Montano ang opisyal nga Vulgate. Walay sapayan sining mga panumbungon, wala sila sing nagakaigo nga ebidensia agod kondenahon si Montano ukon ang iya Polyglot nga Biblia. Sa katapusan, ang Royal Bible ginkilala, kag nangin basihan ini nga sinulatan sang lainlain nga unibersidad.

Mapuslanon nga Bulig sa Pagbadbad sing Biblia

Bisan pa indi para sa publiko ang Antwerp Polyglot, nangin mapuslanon ini nga bulig sa mga manugbadbad sing Biblia. Kaangay sang Complutensian Polyglot, nakabulig ini sa pagpauswag pa sang mga teksto sa Kasulatan nga matigayon. Nagbulig man ini nga mahangpan pa gid sang mga manugbadbad ang orihinal nga mga lenguahe. Nakabulig man ini sa pagbadbad sing Biblia sa pila ka panguna nga mga lenguahe sa Europa. Halimbawa, ang The Cambridge History of the Bible nagreport nga ang mga manugbadbad sang bantog nga King James Version, ukon Authorized Version, sang 1611 naggamit sang Antwerp Polyglot subong mapuslanon nga bulig sa pagbadbad sa mga lenguahe sang una. Ang Royal Bible may daku man nga impluwensia sa duha ka importante nga Polyglot nga Biblia nga ginbalhag sang ika-17 nga siglo.​—⁠Tan-awa ang kahon nga “Ang Polyglot nga mga Biblia.”

Isa sa madamo nga balor sang Antwerp Polyglot amo nga sa una nga tion, nagamit sang mga iskolar sa Europa ang Syriac nga bersion sang Griegong Kasulatan. Ining Syriac nga teksto gintupad sa literal nga badbad sa Latin. Mapuslanon gid ini nga dugang, bangod ang Syriac isa sa pinakadaan nga mga badbad sang Cristianong Griegong Kasulatan. Napetsahan sang ikalima nga siglo C.⁠E., ang Syriac nga bersion ginbase sa mga manuskrito nga napetsahan pa sing ikaduha nga siglo C.⁠E. Suno sa The International Standard Bible Encyclopedia, “ang kapuslanan sang [Syriac] Peshitta sa pag-analisar sang teksto ginkilala sang kadamuan. Isa ini sa pinakadaan kag labing importante nga tiliman-an tuhoy sa mga tradisyon sang una.”

Wala mapunggan sang mabaskog nga unos ukon sang pagpamatok sang Inkisisyon sa Espanya ang paglutaw liwat sang isa ka napauswag kag napalapnag nga bersion sang Complutensian Polyglot sang 1572 sa porma sang Royal Bible. Ang kasaysayan sang Polyglot nga Biblia sang Antwerp isa pa ka halimbawa sang mga pagpanikasog sang sinsero nga mga tawo agod pangapinan ang Pulong sang Dios.

Nahibaluan man nila ukon wala, paagi sa ila di-makagod nga pagpangabudlay, ginpamatud-an sining dedikado nga mga tawo ang matagnaon nga mga pulong ni Isaias. Mga tatlo ka libo ka tuig sang una, sia nagsulat: “Ang berde nga hilamon nalaya, ang bulak nalayong; apang tuhoy sa pulong sang aton Dios, magapadayon ini tubtob sa walay latid nga tion.”​—⁠Isaias 40:8.

[Mga nota]

[Blurb sa pahina 13]

“Tuhoy sa pulong sang aton Dios, magapadayon ini tubtob sa walay latid nga tion.”

[Kahon/Mga retrato sa pahina 12]

ANG POLYGLOT NGA MGA BIBLIA

“Ang Polyglot nga Biblia may teksto sa lainlain nga lenguahe,” paathag sang Espanyol nga iskolar nga si Federico Pérez Castro. “Apang, kinaandan nga ang termino napatuhoy sa mga Biblia nga may Makasulatanhon nga teksto sa orihinal nga mga lenguahe. Kon amo sini ang ginapatuhuyan sang termino, diutay gid lamang ang polyglot nga mga Biblia.”

1. Ang Complutensian Polyglot (1514-17), nga gingastuhan ni Kardinal Cisneros, gin-imprinta sa Alcalá de Henares, Espanya. Ang anom sini ka tomo may Biblikanhon nga teksto sa apat ka lenguahe: Hebreo, Griego, Aramaiko, kag Latin. Amo ini ang nangin basihan nga teksto sang Hebreo-Aramaiko nga Kasulatan para sa mga manugbadbad sang ika-16 nga siglo.

2. Ang Antwerp Polyglot (1568-72), nga gin-edit ni Benito Arias Montano, nagdugang sang Syriac Peshitta nga bersion sang Cristianong Griegong Kasulatan kag sang Aramaiko nga Targum ni Jonathan sa Complutensian nga teksto. Ang Hebreo nga teksto, nga may mga marka sang patunog (vowel points) kag mga pananda, ginrebisar suno sa ginbaton nga Hebreong teksto ni Jacob ben Hayyim. Gani, nangin basihan nga teksto ini sa Hebreong Kasulatan sang mga manugbadbad sing Biblia.

3. Ang Paris Polyglot (1629-45) gingastuhan sang Pranses nga abogado nga si Guy Michel le Jay. Naimpluwensiahan ini sang Antwerp Polyglot, bisan pa nga may Samaritano kag Arabe man ini nga mga teksto.

4. Ang London Polyglot (1655-57), nga gin-edit ni Brian Walton, ginbase man sa Antwerp Polyglot. Nalakip sa sini nga Polyglot ang mga Etiopianhon kag Persiano nga badbad sang Biblia sang una, bisan pa nga ining mga bersion wala sing naamot sa kaathag sang teksto sa Biblia.

[Credit Lines]

Banner and Antwerp Polyglots (two underneath): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (on top): By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: From the book The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-​1657

[Retrato sa pahina 9]

Philip II, hari sang Espanya

[Credit Line]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Retrato sa pahina 10]

Arias Montano

[Credit Line]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Retrato sa pahina 10]

Ang orihinal nga mga imprintahan sa Antwerp, Belgium

[Credit Line]

Press: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Mga retrato sa pahina 11]

Sa wala: Si Christophe Plantin kag ang titulo sang Antwerp Polyglot

[Credit Line]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Retrato sa pahina 11]

Sa ibabaw: Ang kapitulo 15 sang Exodo sa apat ka kolumna

[Credit Line sang retrato sa pahina 9]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Credit Line sang retrato sa pahina 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid