Naglapnag ang Cristianismo sa Unang-siglo nga mga Judiyo

ISA ka importante nga sinapol ang natabo sa Jerusalem sang mga 49 C.⁠E. “Ang daw mga haligi” sang unang siglo nga Cristianong kongregasyon​—⁠sanday Juan, Pedro, kag ang utod sa iloy ni Jesus nga si Santiago​—⁠yadto didto. Yara man sanday apostol Pablo kag ang iya kaupod nga si Bernabe. Ang isa sa pagahambalan amo kon paano bahinbahinon ang malapad nga teritoryo para mabantalaan. Si Pablo nagpaathag: “[Sila] naghatag sa akon kag kay Bernabe sing tuo nga kamot sang pagpakig-ambit, nga dapat kami magkadto sa mga pungsod, apang sila sa mga sirkunsidado.”​—⁠Galacia 2:​1, 9.⁠ *

Paano naton hangpon ini nga kasugtanan? Ang teritoryo bala nga dapat bantalaan sang maayong balita tungaon sa mga Judiyo kag mga proselita sa isa ka bahin kag sa mga Gentil sa pihak nga bahin? Ukon bahinbahinon bala ang mga teritoryo mismo? Agod mahibaluan ang makatarunganon nga sabat, kinahanglan naton ang maragtason nga impormasyon tuhoy sa Diaspora, nga amo ang mga Judiyo nga nagapuyo sa gua sang Palestina.

Ang Kalibutan sang mga Judiyo sang Nahaunang Siglo

Daw ano kadamo ang mga Judiyo sa Diaspora sang nahaunang siglo? Madamo nga mga iskolar ang daw nagaugyon sa publikasyon nga Atlas of the Jewish World: “Mabudlay pat-uron ang eksakto nga kadamuon, apang makatarunganon nga ginbanabana nga wala madugay antes sang 70 C.⁠E. may yara duha ka milyon kag tunga nga mga Judiyo sa Judea kag mga sobra sa apat ka milyon sa Romanong emperyo. . . . Mahimo nga mga 10 porsiento ang mga Judiyo sa bug-os nga populasyon sang emperyo, kag sa mga siudad sang nasidlangan nga mga probinsia diin nagapuyo ang kalabanan nga mga Judiyo, mga 25 porsiento ukon sobra pa ang kadamuon nila.”

Ang dalagku nga mga sentro sang mga Judiyo masapwan anay sa Siria, Asia Minor, Babilonia, kag Egipto, sa Sidlangan, nga may magagmay nga mga komunidad sa Europa. Ang pila sang kilala nga Judiyong mga Cristiano sang una naghalin sa Diaspora, subong ni Bernabe nga taga-Cipre, nanday Priscila kag Aquila nga taga-Ponto kag sang ulihi nagsaylo sa Roma, si Apolos nga taga-Alexandria, kag si Pablo nga taga-Tarso.​—⁠Binuhatan 4:36; 18:​2, 24; 22:3.

Ang Diaspora nga mga komunidad may madamo gihapon nga kaangtanan sa ila dutang natawhan. Ang isa sini amo ang tuigan nga buhis nga ginapadala sa templo sa Jerusalem, nga amo ang isa ka paagi nga makapakigbahin sa kabuhi kag pagsimba sa templo. Tuhoy sini, ang iskolar nga si John Barclay nagsiling: “May bastante nga ebidensia nga ang pagpangolekta sini nga kuarta, dugangan pa sang amot sang mga manggaranon, estrikto gid nga ginhimo sang Diaspora nga mga komunidad.”

Ang isa pa amo ang linibolibo nga mga peregrino nga nagakadto sa Jerusalem kada tuig para sa mga kapiestahan. Ginapakita ini sang kasaysayan sa Binuhatan 2:⁠9-⁠11 tuhoy sa Pentecostes 33 C.⁠E. Ang Judiyong mga peregrino nga yara  sa piesta naghalin sa Parto, Media, Elam, Mesopotamia, Capadocia, Ponto, Asia, Frigia, Pamfilia, Egipto, Libya, Roma, Creta, kag Arabia.

Ang pagdumalahan sa templo sa Jerusalem nagkomunikar sa mga Judiyo sa Diaspora paagi sa sulat. Nahibaluan nga si Gamaliel, ang manunudlo sang kasuguan nga ginsambit sa Binuhatan 5:​34, nagpadala sing mga sulat sa Babilonia kag sa iban pa nga mga bahin sang kalibutan. Sang nag-abot si apostol Pablo subong bilanggo sa Roma sang mga 59 C.⁠E., “ang nagapanguna nga mga lalaki sang mga Judiyo” nagsiling sa iya nga “wala kami sing nabaton nga mga sulat nahanungod sa imo gikan sa Judea, ukon may nagkari diri sang mga kauturan kag nagpanugid ukon nagpamulong nga may kalainan sa imo.” Ginapakita sini nga pirme may mga sulat kag mga report nga ginapadala gikan sa dutang natawhan padulong sa Roma.​—⁠Binuhatan 28:​17, 21.

Ang Biblia sang Diaspora nga mga Judiyo amo ang Griego nga badbad sang Hebreong Kasulatan nga ginatawag nga Septuagint. Ang isa ka reperensia nagsiling: “Makatarunganon ihinakop nga ang LXX [Septuagint] ginabasa kag ginabaton sa bug-os nga diaspora subong ang diaspora nga Judiyong Biblia ukon ang ‘Balaan nga Kasulatan.’” Amo man ini nga badbad ang lapnag nga gingamit sang unang mga Cristiano sa ila panudlo.

Ang mga katapo sang Cristianong nagadumala nga hubon sa Jerusalem pamilyar sa sini nga mga kahimtangan. Nakalab-ot na ang maayong balita sa Judiyong Diaspora sa Siria kag lampas pa, lakip sa Damasco kag Antioquia. (Binuhatan 9:​19, 20; 11:19; 15:​23, 41; Galacia 1:21) Sa sinapol sang 49 C.⁠E., mahimo gid nga ang mga nagtambong didto nagplano para sa palaabuton nga hilikuton. Binagbinagon naton ang ginasugid sang Biblia tuhoy sa paglapnag sang mga Judiyo kag mga proselita.

Ang Kaangtanan sang Paglakbay ni Pablo kag sang mga Judiyo sa Diaspora

Ang orihinal nga asaynment ni apostol Pablo amo ang “pagdala sang ngalan [ni Jesucristo] sa mga pungsod subong man sa mga hari kag sa mga anak sang Israel.”⁠ * (Binuhatan 9:15) Pagkatapos sang sinapol sa Jerusalem, padayon nga nagbantala si Pablo sa mga Judiyo sa Diaspora bisan diin man sia naglakbay. (Tan-awa ang kahon sa pahina 14.) Ini nagapakita nga ang kasugtanan sa teritoryo mahimo nga amo ang lokasyon. Ginpasangkad nanday Pablo kag Bernabe ang ila misyonero nga hilikuton sa katundan, kag ang iban nagbantala sa dutang natawhan sang Judiyo kag sa madamo nga Judiyong mga komunidad sa Sidlangan.

Sang ginsugdan ni Pablo kag sang iya mga kaupdanan ang ila ikaduha nga misyonero nga paglakbay halin sa Antioquia sa Siria, gintuytuyan sila pa katundan sa Asia Minor pa Troas. Halin didto nagtabok sila pa Macedonia bangod naghinakop sila nga “ang Dios nagtawag sa [ila] sa pagwali sang maayong balita sa [mga Macedonianhon].” Sang ulihi, natukod ang Cristianong kongregasyon sa iban nga mga siudad sa Europa, lakip sa Atenas kag Corinto.​—⁠Binuhatan 15:​40, 41; 16:6-10; 17:1⁠–​18:18.

Sang mga 56 C.⁠E., sa hingapusan sang iya ikatlo nga misyonero nga paglakbay, nagplano si Pablo nga maglakbay bisan tubtob sa nakatundan kag pasangkaron ang teritoryo nga gintangdo sa iya sa sinapol sa Jerusalem. Sia nagsulat: “Ginahandum ko gid nga iwali ang maayong balita sa inyo man nga yara sa Roma,” kag, “magaagi ako dira sa inyo pa Espanya.” (Roma 1:15; 15:​24, 28) Apang kamusta ang dalagku nga Diaspora nga mga komunidad sa Sidlangan?

Ang Judiyong mga Komunidad sa Sidlangan

Sang nahaunang siglo C.⁠E., ang Egipto may pinakadaku nga Diaspora nga komunidad, ilabi na sa kapital sini nga amo ang Alexandria. Ining sentro sang negosyo kag kultura may populasyon sang Judiyo nga nagadamo sing ginatos ka libo, nga may mga sinagoga sa bug-os nga siudad. Si Philo, nga isa ka Judiyo nga taga-Alexandria, nagsiling nga sa bug-os nga Egipto, may yara di-magkubos isa ka milyon nga Judiyo sadtong tion. Madamodamo man ang nagpuyo sa  malapit nga Libya, sa siudad sang Cirene kag sa palibot sini.

Ang pila ka Judiyo nga nangin mga Cristiano naggikan sa sini nga mga duog. Mabasa naton ang tuhoy kay “Apolos, nga tumandok sang Alexandria,” “mga tawo sang Cipre kag Cirene,” kag “si Lucio nga taga-Cirene,” nga nagbulig sa kongregasyon sang Antioquia, sa Siria. (Binuhatan 2:10; 11:​19, 20; 13:⁠1; 18:24) Wala labot sa sini wala na sing ginasugid ang Biblia tuhoy sa hilikuton sang unang mga Cristiano sa Egipto kag sa palibot sini, luwas sa pagpanaksi sang Cristianong ebanghelisador nga si Felipe sa Etiopianhon nga eunuco.​—⁠Binuhatan 8:26-39.

Ang isa pa ka daku nga sentro amo ang Babilonia, nga nagalambot pa sa Parto, Media, kag Elam. Ang isa ka istoryador nagsiling nga “may Judiyo nga mga pumuluyo sa tagsa ka teritoryo sa kapatagan sang Tigris kag Eufrates, halin sa Armenia pa gulpo sang Persia, subong man sa aminhan-sidlangan pa Dagat Caspian, kag sa sidlangan pa Media.” Ginbulubanta sang Encyclopaedia Judaica nga ang ila kadamuon 800,000 ukon kapin pa. Ginasugid sa aton sang unang siglong Judiyong istoryador nga si Josephus nga linibolibo nga mga Judiyo nga taga-Babilonia ang naglakbay pa Jerusalem para sa tuigan nga piesta.

Nabawtismuhan bala ang pila nga naglakbay pa Jerusalem gikan sa Babilonia sang Pentecostes 33 C.⁠E.? Wala kita makahibalo, apang lakip sa mga nakabati kay apostol Pedro sadtong adlaw amo ang mga halin sa Mesopotamia. (Binuhatan 2:9) Nahibaluan naton nga si apostol Pedro yara sa Babilonia sang mga 62-64 C.⁠E. Sang didto sia, ginsulat niya ang iya una nga sulat kag ayhan ang iya ikaduha nga sulat man. (1 Pedro 5:13) Bangod sang madamo nga Judiyo nga nagapuyo sa Babilonia mahimo gid nga ginkabig ini nga bahin sang teritoryo nga gin-asayn kanday Pedro, Juan, kag Santiago sa sinapol nga ginpatuhuyan sa sulat sa mga taga-Galacia.

Ang Kongregasyon Sang Jerusalem kag ang mga Judiyo sa Diaspora

Si Santiago, nga yara man sa sinapol sang ginhambalan ang mga teritoryo, nag-alagad subong manugtatap sa kongregasyon sang Jerusalem. (Binuhatan 12:​12, 17; 15:13; Galacia 1:​18, 19) Nasaksihan niya sang ang linibo ka dumuluaw nga mga Judiyo sa Diaspora nagbaton sa maayong  balita kag nabawtismuhan sang Pentecostes 33 C.⁠E.​—⁠Binuhatan 1:14; 2:​1, 41.

Pagkatapos sadto linibolibo sang mga Judiyo ang nag-abot para sa tuigan nga kapiestahan. Nagginutok sa siudad, kag ang mga dumuluaw kinahanglan magdayon sa kaiping nga mga minuro ukon magpatindog sing mga tolda. Luwas sa pagpakigkita sa ila mga abyan, ang Encyclopaedia Judaica nagapaathag, ang mga peregrino nagasulod sa templo agod magsimba, maghalad, kag magtuon sing Torah.

Walay duhaduha, nga si Santiago kag ang iban nga katapo sang kongregasyon sa Jerusalem naghimulos sining kahigayunan agod magbantala sa Judiyong Diaspora. Ayhan ginhimo ini sang mga apostoles upod ang daku nga paghalong sang tion nga “nag-abot ang dakung paghingabot sa kongregasyon nga didto sa Jerusalem” subong resulta sang pagkapatay ni Esteban. (Binuhatan 8:1) Antes kag pagkatapos sining hitabo, ginapakita sang rekord, nga padayon ang pag-uswag bangod sang kakugi sining mga Cristiano sa pagbantala.​—⁠Binuhatan 5:42; 8:⁠4; 9:31.

Ano ang Matun-an Naton?

Ang unang mga Cristiano naghimo gid sing sinsero nga mga panikasog agod mabantalaan ang mga Judiyo bisan diin man sila nagapuyo. Sa amo man nga tion, si Pablo kag ang iban pa nagbantala sa mga Gentil sa Europa. Gintuman nila ang nagapaalam nga sugo ni Jesus sa iya mga sumulunod nga maghimo sing mga disipulo “sa mga tawo sang tanan nga kapungsuran.”​—⁠Mateo 28:​19, 20.

Gikan sa ila halimbawa, matun-an naton ang importansia sang organisado nga pagbantala agod matigayon ang pagsakdag sang espiritu ni Jehova. Makita man naton ang bentaha sang pagbantala sa mga may pagtahod sa Pulong sang Dios, ilabi na sa mga teritoryo nga diutay lang ang mga Saksi ni Jehova. Ang iban bala nga mga duog sa teritoryo sang inyo kongregasyon mas mabungahon sangsa iban? Ayhan maayo nga tuptupan ini sing mas masunson. May yara bala publiko nga mga okasyon sa inyo lugar nga nagakaigo ang pinasahi nga mga panikasog subong sang di-pormal nga pagpanaksi kag pagpanaksi sa kalye?

Makabenepisyo kita indi lamang paagi sa pagbasa sang Biblia tuhoy sa nahaunang mga Cristiano kundi mangin pamilyar man kita sa pila ka detalye sang maragtas kag mga duog nga ginasambit sa Biblia. Ang isa ka gamit agod mapasangkad ang aton paghangop amo ang brosyur nga “See the Good Land,” upod ang madamo sini nga mga mapa kag mga laragway.

[Mga nota]

[Chart sa pahina 14]

ANG PAG-ULIKID NI PABLO SA MGA JUDIYO SA DIASPORA

ANTES SANG SINAPOL SA JERUSALEM SANG 49 C.⁠E.

Binuhatan 9:​19, 20 Damasco ​— “ginbantala niya sa mga sinagoga”

Binuhatan 9:29 Jerusalem ​— “nagpamulong . . . sa mga

Judiyo nga nagahambal sing Griego”

Binuhatan 13:5 Salamis, Cipre ​— “ginbantala nila ang

pulong sang Dios sa mga sinagoga sang

mga Judiyo”

Binuhatan 13:14 Antioquia sa Pisidia ​— “nagsulod sila

sa sinagoga”

Binuhatan 14:1 Iconio ​— “nagsulod . . . sa sinagoga

sang mga Judiyo”

PAGKATAPOS SANG SINAPOL SA JERUSALEM SANG 49 C.⁠E.

Binuhatan 16:14 Filipos ​— “Lidia, . . . isa ka

sumilimba sang Dios”

Binuhatan 17:1 Tesalonica ​— “sinagoga sang mga Judiyo”

Binuhatan 17:10 Berea ​— “sinagoga sang mga Judiyo”

Binuhatan 17:17 Atenas ​— ‘nagpakigbais sa sinagoga sa

mga Judiyo’

Binuhatan 18:4 Corinto ​— “naghatag sia sing

pamulongpulong sa sinagoga”

Binuhatan 18:19 Efeso ​— “nagsulod sa sinagoga kag

nagpakigbais sa mga Judiyo”

Binuhatan 19:8 Efeso ​— “nagsulod sia sa sinagoga, kag

nagpamulong nga may kasidla sa sulod sang

tatlo ka bulan”

Binuhatan 28:17 Roma ​— “gintawag niya sing tingob ang

nagapanguna nga mga lalaki sang mga

Judiyo”

[Mapa sa pahina 15]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Ang mga nakabati sang maayong balita sang Pentecostes 33 C.⁠E. naghalin sa isa ka malapad nga duog

ILLYRICUM

ITALY

Rome

MACEDONIA

GREECE

Athens

CRETE

Cyrene

LIBYA

BITHYNIA

GALATIA

ASIA

PHRYGIA

PAMPHYLIA

CYPRUS

EGYPT

ETHIOPIA

PONTUS

CAPPADOCIA

CILICIA

MESOPOTAMIA

SYRIA

SAMARIA

Jerusalem

JUDEA

MEDIA

Babylon

ELAM

ARABIA

PARTHIA

[Bodies of water]

Mediterranean Sea

Black Sea

Red Sea

Persian Gulf