Ang Biblia sa Italyano—Isa ka Magamo nga Maragtas

“ANG Biblia isa sa pinakalapnag nga libro sa amon pungsod [Italya], apang mahimo nga isa man ini sa halos wala ginabasa. Diutay lamang gihapon nga pagpalig-on kag bulig ang ginahatag sa mga matutom nga tun-an ang Biblia kag basahon ini subong Pulong sang Dios. May yara nga nagahandum nga matun-an ang Biblia, apang masami nga wala sing magtudlo sa ila.”

Ining pinamulong, nga naggikan sa isa ka hubon sang Komperensia sang Italyano nga mga Obispo sang 1995, nagapautwas sing pila ka pamangkot. Daw ano kalapnag nga ginabasa ang Biblia sa Italya sang nagligad nga mga siglo? Ngaa ang sirkulasyon sini mas manubo kon ipaanggid sa iban nga mga pungsod? Ngaa isa ini gihapon sa mga libro nga halos wala ginabasa sa Italya? Ang pag-usisa sa maragtas sang mga bersion sang Biblia sa Italyano nga lenguahe nagahatag sing pila ka sabat.

Pagligad sang mga siglo, ang Romance nga mga lenguahe nga Espanyol, Italyano, Portuges, Pranses, kag iban pa, nagtuhaw gikan sa Latin. Sa nanuhaytuhay nga mga pungsod sa Europa nga naimpluwensiahan sang Latin, ang bernakular ukon ang lenguahe sang tumandok nga mga tawo, amat-amat nga nakatigayon sing bag-o nga dignidad kag gingamit pa gani sa literaryo nga mga sinulatan. Ang pagtuhaw sang tumandok nga lenguahe may direkta nga epekto sa pagbadbad sang Biblia. Paano? Sa pagligad sang tion, ang kal-ang sa ulot sang Latin, ang opisyal nga lenguahe nga ginagamit sang Katoliko nga Simbahan, kag sang tumandok nga lenguahe, upod ang mga dialekto kag lokal nga mga hinambalan, nagdaku pa gid amo kon ngaa indi na mahangpan sang mga walay tinun-an ang Latin.

Pag-abot sang tuig 1000, indi na mahangpan sang kalabanan nga pumuluyo sang Italian peninsula ang Latin nga Vulgate, bisan pa kon makatigayon sila sing kopya sini. Sa sulod sang mga siglo, kontrolado sang simbahan ang edukasyon, pati ang ginatudlo sa pila ka unibersidad sadto. Ang mga kadalagkuan lamang ang nakabenepisyo sa sini. Amo kon ngaa, ang Biblia sang ulihi nangin isa ka “indi kilala nga libro.” Apang madamo ang naghandum nga makabasa sang Pulong sang Dios kag mahangpan ini sa ila lenguahe.

Sa kabilugan, namatok ang klero nga badbaron ang Biblia, kay nahangawa sila nga basi palapnagon sini ang ginatawag nga erehes nga mga panudlo. Suno sa istoryador nga si Massimo Firpo, “ang paggamit sing tumandok nga lenguahe [magakahulugan] sang pagrumpag sa isa ka balagbag nga lenguahe [ang paggamit sing Latin] nga nag-amlig sa eksklusibo nga pagdominar sang klero sa relihioso nga mga butang.” Busa, ang rason kon ngaa ang kadam-an sa Italya kulang gihapon sing ihibalo sa Biblia amo ang kombinasyon sang  kultural, relihioso, kag sosyal nga mga kabangdanan.

Una nga mga Bahin sang Biblia nga Nabadbad

Ang mga tulun-an sang Biblia una nga nabadbad halin sa Latin padulong sa Italyano sang ika-13 nga siglo. Ining indi kompleto nga mga badbad ginkopya sang kamot kag tuman ka mahal. Sa pagdamo pa sang mga badbad sang ika-14 nga siglo, ang halos kabug-usan nga Biblia matigayon na sa Italyano, bisan pa ang mga tulun-an sini ginbadbad sang lainlain nga mga tawo sa lainlain nga mga tion kag mga duog. Ang nakatigayon sang kalabanan sini nga mga badbad, nga ginbadbad sang wala magpakilala nga mga manugbadbad amo ang mga manggaranon ukon edukado, nga amo lamang ang may ikasarang sa pagbakal sini. Bisan pa daku ang ginnubo sang bili sang mga libro sang magsugod ang pag-imprinta, suno sa istoryador nga si Gigliola Fragnito, ang Biblia “matigayon sang pila lamang.”

Sa sulod sang mga siglo, ang kalabanan sang mga pumuluyo indi gihapon makahibalo magbasa. Bisan sang mahiusa ang Italya sang 1861, 74.7 porsiento sang mga pumuluyo ang indi makahibalo magbasa. Apang, sang nagahanda na ang bag-o nga gobierno sang Italya sa paghatag sing libre kag obligado nga publiko nga edukasyon para sa tanan, nagsulat si Papa Pio IX sa hari sang 1870 nga nagapilit sa iya nga pamatukan ang layi, nga ginlaragway sang papa nga isa ka “salot” nga gintuyo agod “papason sing bug-os ang Katoliko nga mga eskwelahan.”

Ang Una nga Biblia sa Italyano

Ang una nga kompleto nga Biblia sa Italyano gin-imprinta sa Venice sang 1471, mga 16 ka tuig sa tapos ang movable type nga sahi sang pag-imprinta gingamit sa nahauna nga tion sa Europa. Natapos ni Nicolò Malerbi, isa ka monghe sa Camaldoli, ang iya badbad sa sulod sang walo ka bulan. Gingamit niya nga basehan ang nahuman na nga mga badbad, gin-edit ini pasad sa Latin nga Vulgate, kag gin-islan ang pila ka mga tinaga sang mga tinaga nga kinaandan sa lugar nga iya ginapuy-an, ang Venetia. Ang iya badbad amo ang nahauna nga naimprinta nga edisyon sang Biblia sa Italyano nga nakatigayon sing lapnag nga sirkulasyon.

Ang isa pa ka tawo nga nagbalhag sing isa ka bersion sang Biblia sa Venice amo si Antonio Brucioli. Isa sia ka humanist nga nagaugyon sa mga ideya sang mga Protestante, apang wala sia maghalin sa Katoliko nga Simbahan. Sang 1532, ginbadbad ni Brucioli ang Biblia gikan sa orihinal nga Hebreo kag Griego. Amo ini ang nahauna nga Biblia nga ginbadbad gikan sa orihinal nga mga teksto padulong sa Italyano. Bisan pa wala masulat sa ekselente nga literaryo nga Italyano, talalupangdon nga ginpaalinton sini nga badbad ang kon ano gid ang yara sa orihinal nga mga teksto, kay sadtong mga adlaw limitado lamang ang nahibaluan sa dumaan nga mga lenguahe. Sa pila ka bahin kag mga edisyon, ginpasag-uli ni Brucioli ang ngalan sang Dios sa porma nga “Ieova.” Sa halos isa ka siglo, nangin popular kaayo ang iya Biblia sa Italyano nga mga Protestante kag sa iban pa nga may tuhay nga relihioso nga mga pagpati.

May iban pa nga Italyano nga mga badbad—nga sa kamatuoran mga rebisyon lamang sang Biblia ni Brucioli—nga ginbalhag, ang iban sini ginhimo sang mga Katoliko. Wala sing bisan isa sini ang nakatigayon sing talalupangdon nga sirkulasyon. Sang 1607, ginbalhag sa Geneva ni Giovanni Diodati nga isa anay ka Calvinista nga pastor ang isa pa ka badbad padulong sa Italyano gikan sa orihinal nga mga lenguahe. Ang iya mga ginikanan nalagyo anay padulong sa Switzerland agod malikawan ang relihioso nga paghingabot. Ang iya bersion nangin Biblia sang Italyano nga mga Protestante sa sulod sang mga siglo. Sang panahon nga ginbalhag ini, ginkabig ini nga isa ka ekselente nga Italyano nga badbad. Nabuligan sang Biblia ni Diodati ang mga Italyano nga mahangpan ang mga panudlo sang Biblia. Apang ini kag ang iban pa nga mga badbad ginbalabagan sang mga klero.

Ang Biblia—“Isa ka Indi Kilala nga Libro”

“Nagmadinalag-on ang Simbahan sa pagkontrol sa mga libro, apang sang wala pa maimbento ang pag-imprinta, wala sini ginbatyag ang kinahanglanon nga maghupot sing isa ka listahan sang gindumilian nga mga libro bangod ginpanunog ang mga sinulatan nga ginkabig nga makatalagam,” siling sang Enciclopedia Cattolica. Bisan  sang magsugod na ang Protestante nga Repormasyon, ginhimo sang mga klero sa pila ka pungsod sa Europa ang ila masarangan agod kontrolon ang sirkulasyon sang ginatawag nga erehes nga mga libro. Natabo ang daku nga pagbag-o sa tapos sang Council of Trent sang 1546, sang ginbinagbinag ang isyu tuhoy sa pagbadbad sang Biblia sa tumandok nga mga lenguahe. Duha ka opinyon ang nagtuhaw. Ang mga pabor sa pagdumili nagsiling nga ang Biblia nga ginbadbad sa tumandok nga lenguahe amo “ang iloy kag ginahalinan sang tanan nga erehes nga mga panudlo.” Ang mga batok sa pagdumili nagsiling nga ang ila “mga kaaway,” ang mga Protestante, magasiling nga ginadumilian sang simbahan ang Biblia nga ginbadbad sa tumandok nga lenguahe agod taguon ang “pagpatiko kag paglimbong.”

Ang ila indi pag-ugyunay nagkahulugan nga wala maghimo ang Konsilyo sing maathag nga desisyon tuhoy sa isyu kundi gin-aprobahan lamang sini ang pagkamasaligan sang Vulgate, nga amo ang ginrekomendar nga teksto para sa Katoliko nga Simbahan. Apang, si Carlo Buzzetti, manunudlo sa Pontifical University Salesianum, sa Roma, nagsiling nga ang pagtawag sa Vulgate nga “masaligan” “nagapabor sa ideya nga, ang matuod, amo lamang ini ang dapat mangin lehitimo nga porma sang Biblia.” Ginapakita ini sang masunod nga nagkalatabo.

Sang 1559, ginbalhag ni Papa Paulo IV ang nahauna nga index sang gindumilian nga mga libro, isa ka listahan sang mga sinulatan nga gindumili sa mga Katoliko nga basahon, ibaligya, badbaron, ukon panag-iyahan. Ini nga mga tomo ginkabig nga malaut kag makatalagam sa pagtuo kag moralidad. Gindumili sang index nga basahon ang Biblia nga ginbadbad sa tumandok nga mga lenguahe, lakip ang kay Brucioli. Gin-ekskomunikar ang mga naglapas. Mas madumilion ang index sang 1596. Wala na ginhatag ang awtorisasyon sa pagbadbad ukon sa pag-imprinta sing mga Biblia nga ginbadbad sa tumandok nga mga lenguahe. Ini nga mga Biblia dapat dulaon.

Subong resulta, nagsunson ang pagpanunog sing mga Biblia sa mga plasa sang simbahan pagligad sang ika-16 nga siglo. Sa panghunahuna sang mga tawo sa kabilugan, ang Kasulatan nangin isa ka libro sang mga erehes, kag amo gid sina gihapon tubtob karon. Ginpanunog ang halos tanan nga Biblia kag mga komentaryo sa Biblia sa publiko kag pribado nga mga librarya, kag sang nagdason nga 200 ka tuig, gindumilian ang bisan sin-o nga Katoliko nga badbaron ang Biblia sa Italyano. Ang lamang nga mga Biblia nga nagasirkular sa Italian peninsula—sing patago, kay basi kompiskahon ini—amo ang ginbadbad sang Protestante nga mga iskolar. Sa amo, ang istoryador nga si Mario Cignoni nagsiling: “Ang matuod, mga siglo na nga ang mga lego wala gid nagabasa sing Biblia. Ang Biblia daw indi na kilala nga libro,  kag minilyon ka Italyano ang wala gid makabasa sing bisan isa man lang ka pahina sini sa ila bug-os nga kabuhi.”

Naghugak ang Pagdumili

Sang ulihi, sa isa ka dekrito sa index nga napetsahan sing Hunyo 13, 1757, ginbag-o ni Papa Benedicto XIV ang nagligad nga mando, nga “nagatugot sang pagbasa sing mga bersion sa tumandok nga mga lenguahe nga aprobado sang Santa Sede kag ginbalhag sa idalom sang pagdumala sang mga obispo.” Subong resulta, si Antonio Martini, nga sang ulihi nangin arsobispo sang Florence, naghanda sa pagbadbad sang Vulgate. Ginbalhag ang nahauna nga bahin sini sang 1769, kag natapos ang pagbadbad sang 1781. Suno sa isa ka Katoliko nga tiliman-an, ang badbad ni Martini amo “ang una gid nga ginrekomendar.” Antes sini, ang mga Katoliko nga indi makahangop sang Latin wala sing mabasa nga Biblia nga awtorisado sang simbahan. Sang nagdason nga 150 ka tuig, ang badbad ni Martini amo ang lamang nga bersion nga gin-aprobahan para sa Italyano nga mga Katoliko.

Nahimo ang daku nga pagbag-o sa tion sang Vatican II nga konsilyo sang nanuhaytuhay nga mga relihion. Sang 1965, sa nahauna nga tion ginrekomendar sang dokumento nga Dei Verbum ang “nagakaigo kag husto nga mga pagbadbad . . . padulong sa nanuhaytuhay nga mga lenguahe, ilabi na gikan sa orihinal nga mga teksto sang sagrado nga mga tulun-an.” Antes sini, sang 1958, ginbalhag sang Pontificio istituto biblico (Pontifical Biblical Institute) “ang nahauna nga kompleto nga badbad sang Katoliko gikan sa orihinal nga mga teksto.” Ginpasag-uli sini nga bersion ang pila ka pagsambit sa ngalan sang Dios sa porma nga “Jahve.”

Makahalapay ang pagpamatok sa mga Biblia nga ginbadbad sa tumandok nga mga lenguahe kag tubtob karon mabatyagan gihapon ang mga epekto sini. Subong sang ginsiling ni Gigliola Fragnito, bangod sini “ginduhaduhaan sang mga tumuluo ang ila ikasarang sa paghunahuna kag pagsandig sa ila konsiensia.” Dugang pa, pakusog nga ginpatuman ang relihioso nga mga tradisyon, nga ginatamod sang madamo nga Katoliko nga mas importante pa sangsa Biblia. Bangod sini tanan, nangin malayo ang mga tawo sa Kasulatan, bisan pa makabasa na ang halos tanan.

Apang, napukaw liwat ang interes sa Italyano nga Biblia bangod sang pag-ebanghelyo nga hilikuton sang mga Saksi ni Jehova sa Italya. Sang 1963 ginbalhag sang mga Saksi ang New World Translation of the Christian Greek Scriptures sa Italyano. Sang 1967 matigayon na ang bug-os nga Biblia. Kapin sa 4,000,000 ka kopya sini nga bersion ang ginpalapnag sa Italya lamang. Ang New World Translation, nga nagpasag-uli sang ngalan sang Dios nga Jehova sa teksto sini, nagapatuhay sang iya kaugalingon bangod estrikto nga ginsunod sini ang kahulugan sang orihinal nga mga teksto.

Nagapamalaybalay ang mga Saksi ni Jehova, nga ginabasa kag ginapaathag ang mensahe sang paglaum gikan sa Kasulatan sa tanan nga mamati. (Binuhatan 20:20) Sa masunod nga tion nga masumalang mo ang mga Saksi ni Jehova, ngaa indi sila pangabayon nga ipakita sa imo kon ano ang ginasiling sang imo mismo Biblia tuhoy sa dalayawon nga saad sang Dios nga sa indi madugay paluntaron niya ang “bag-ong duta” nga “sa sini magapuyo ang pagkamatarong”?—2 Pedro 3:13.

[Mapa sa pahina 13]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Venice

ROME

[Retrato sa pahina 15]

Gingamit sang badbad ni Brucioli ang ngalan sang Dios nga Ieova sa teksto sini

[Retrato sa pahina 15]

Ginlista sang index sang gindumilian nga mga libro ang mga Biblia nga ginbadbad sa tumandok nga mga lenguahe subong makatalagam

[Credit Line sang retrato sa pahina 13]

Bible title page: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Credit Lines sang retrato sa pahina 15]

Brucioli’s translation: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Index: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali