Isa ka Di-Biblikanhon nga Pagsambit sa Katawhan nga Gintawag Israel

SA Museo sang Cairo sa Egipto, may isa ka tapitapi (stela) nga granito nga nagapadungog sa mga kadalag-an ni Paraon Merneptah. Ginabulubanta sang mga iskolar nga ining ika-13 nga anak nga lalaki ni Ramses II naggahom sa ulot sang mga 1212 kag 1202 B.C.E.—sang talipuspusan nga bahin sang panahon sang mga Hukom sa dumaan nga Israel. Ang katapusan nga duha ka linya sang tapitapi nga granito ni Merneptah nagasiling: “Ang Canaan gin-ati. Ang Askelon ginbihag, ang Gezer ginsakop, [kag] ang Yano‘am ginlaglag sing bug-os. Ang Israel ginhapay, ang iya kaliwat wala na.”

Ano ang kahulugan sang tinaga nga “Israel” sa sining konteksto? Sa hieroglyphics, isa ka sahi sang pagsulat nga nagagamit sing mga larawan, may pila ka marka nga ginasugpon sa tigbato agod ipakita kon ano ang kategoriya sining mga tinaga. Ang publikasyon nga The Rise of Ancient Israel nagpaathag: “Sa apat ka tinaga, tatlo—Askelon, Gezer kag Yanoam—ang ginsugpunan sing marka nga nagasugid sa aton nga mga siudad ini. . . . Apang ang marka nga ginsugpon sa Israel, nagapatuhoy sa katawhan.”—Italiko amon.

Ano ang kahulugan sini? Ang editor kag awtor nga si Hershel Shanks nagsabat: “Ginapakita sang tapitapi nga granito ni Merneptah nga may isa ka katawhan nga gintawag nga Israel nga nagkabuhi sang 1212 B.C.E. kag indi lamang nga kilala sila sang paraon sang Egipto, kundi para sa iya, takus man ipabugal nga nalutos niya sila sa inaway.” Si William G. Dever, propesor sang arkeolohiya sa Near Eastern, nagkomento: “Ang tapitapi nga granito ni Merneptah maathag nga nagasugid sa aton: Matuod gid nga may katawhan sa Canaan nga nagtawag sang ila kaugalingon nga ‘Israel,’ kag sa amo gintawag nga ‘Israel’ sang mga Egiptohanon—nga sa pagkamatuod, wala sing tuyo nga pamatud-an nga husto ang Biblia, kag indi man sila puede nga mag-imbento sang amo sina ka espisipiko kag pinasahi nga katawan subong sang ‘Israel’ para sa ila publisidad.”

Sa Biblia, una nga ginhinambitan ang Israel subong isa ka ngalan nga ginhatag sa partiarka nga si Jacob. Ang mga kaliwat sang 12 ka anak ni Jacob nakilal-an subong “mga anak ni Israel.” (Genesis 32:22–28, 32; 35:9, 10) Pila ka tuig sang ulihi, gingamit ni manalagna Moises kag sang Paraon sang Egipto ang tinaga nga “Israel” sa pagpatuhoy sa mga kaliwat ni Jacob. (Exodo 5:1, 2) Ang tapitapi nga granito ni Merneptah amo ang pinakadumaan, di-Biblikanhon nga pagsambit sa katawhan nga gintawag nga Israel.

[Mga Retrato sa pahina 24]

Ang tapitapi nga granito ni Merneptah

Ang kombinasyon sang ulihi nga tatlo ka marka (halin sa tuo pa wala)—ang lipak kag ang nagapungko nga lalaki kag babayi—nagapakilala sa Israel subong isa ka dumuluong nga katawhan

[Credit Line]

Egyptian National Museum, Cairo, Egypt/Giraudon/The Bridgeman Art Library