Ang mga Dalan sa Roma​—Mga Monumento sang Dumaan nga Inhenyeriya

ANO ang labing talalupangdon nga mga monumento sang Roma? Isiling mo bala ang Colosseum, nga ang kagulub-an sini makita sa Roma? Kon binagbinagon naton ang mga tinukod sa Roma nga nagdurar ukon nakaimpluwensia gid sa kasaysayan, dapat hunahunaon naton ang mga dalan.

Indi lamang mga baligya kag mga hangaway ang nag-agi sa mga haywey sang Roma. Ang nagatuon sang mga inskripsion nga si Romolo A. Staccioli nagsiling nga “ginpasanyog [paagi sa dalan] ang mga ideya, artistiko nga mga impluwensia, kag mga panudlo sa pilosopiya kag relihion,” lakip na ang Cristianismo.

Ginkabig sadto nga mga monumento ang mga dalan sa Roma. Sa sulod sang mga siglo, naghimo ang mga Romano sing mapag-on nga mga dalan nga ang kalabaon sini kapin sa 80,000 kilometros sa duog nga sakop na karon sang kapin sa 30 ka pungsod.

Ang pinakauna nga via publica, ukon ginatawag nga haywey karon, amo ang Via Appia, ukon Appian Way. Kilala subong hara sang mga dalan, nagsugod ini sa Roma pakadto sa Brundisium (Brindisi karon), ang pantalan nga siudad nga ginahalinan sang mga tawo kon magkadto sa Sidlangan. Ginhingalan ini nga dalan sunod kay Appius Claudius Caecus, ang Romanong opisyal nga nagsugod sa paghimo sini sang mga 312 B.C.E. Ang mga dalan sa Roma nga Via Salaria kag Via Flaminia, nga nagapasidlangan pa Adriatic Sea, amo ang ginaagyan pakadto sa mga rehiyon sang Balkan subong man sang Rhine kag sang Danube. Ang Via Aurelia nagapaaminhan pa Gaul kag Iberian Peninsula, kag ang Via Ostiensis pa Ostia, ang ginagamit sang Roma nga pantalan kon magpanakayon pakadto-pakari sa Aprika.

Ang Labing Daku nga Pagpanukod sa Roma

Ang mga dalan importante gid sa Roma bisan sang antes pa nakahimo sing bag-o nga mga dalan ang mga pumuluyo sini. Ang siudad gintukod sa lamang nga talabukan didto sa ilawod sang Suba Tiber diin ang dumaan nga mga ruta nagatabuay. Suno sa dumaan nga mga tiliman-an, agod mapapag-on ang nagaluntad na nga mga dalan, gin-ilog sang mga Romano ang mga taga-Cartago. Apang mahimo nga mas nauna ang mga Etruscanhon sa mga Romano kay nangin lantip sila sa pagtukod sang dalan. Yara pa gihapon ang kagulub-an sang ila mga dalan. Dugang pa, antes sang tion sang mga Romano madamo na sing pirme ginaagyan nga mga banas. Mahimo nga alagyan ini sang mga sapat kon magsaylo sa iban nga halalban. Apang, mabudlay agyan ini nga mga dalan, bangod yab-ukon ini kon tig-ilinit kag lutakon kon tingulan. Ang mga Romano masami nga naghimo sing mga dalan sa sini nga mga banas.

Mahalungon nga gindesinyo ang mga dalan sa Roma kag ginhimo ini sing mapag-on, mapuslanon, kag matahom. Maayo gid nga ang ruta sang mga dalan laktod, amo nga ang kalabanan sini tadlong. Apang sa masami, ang dalan dapat magsunod sa kurba sang duta. Kon posible, sa mga bakulod kag kabukiran, nagtukod ang Romanong mga enhinyero tubtob sa tungatunga sang takladon, sa bahin nga ginasilakan sang adlaw. Para sa mga nagaagi, ini nga posisyon magabuhin sang kabudlayan kon maglain ang tiempo.

Amo lang bala sini ang paghimo sang mga Romano sang ila mga dalan? May nanuhaytuhay nga paagi, apang amo sini ang nagapanguna nga ginpakita sang pagpangutkot sang mga arkeologo.

 Una nga ginaplano amo ang ruta sang dalan. Ini nga trabaho gin-asayn sa mga surbeyor. Nian ang trabahuso nga pagkutkot gintulin na sa mga hangaway, mga trabahador, ukon mga ulipon. Duha ka trensera nga nagatuparay ang ginkutkot. Ang pinakakitid nga antad sining mga trensera mga 2.4 metros, apang ang kinaandan nga distansia 4 metros, kag mas masangkad pa gid ini sa mga kurbada. Ang kasangkaron sang mahuman nga dalan mahimo magsangkad tubtob sa 10 metros, lakip na ang alagyan sang tawo sa kilid. Ginahaw-as ang duta sa ulot sang duha ka trensera, nga nagahuman sing kanal. Kon malab-ot na gani ang matig-a nga bahin, ginatampukan ini sang mga tatlo ukon apat ka anib sang nanuhaytuhay nga materyal. Ang una nga anib mahimo nga dalagku nga mga bato ukon mga tinipik nga mga igang kag tisa. Nian tabunan ini sang magagmay nga mga bato ukon matapan nga mga bato, nga ayhan may semento. Nian tabunan ini sang dinasok nga balas ukon dinugmok nga mga bato.

 Ang ibabaw sang pila ka dalan sang Roma dinasok lamang nga graba. Apang, ang kongkreto nga dalan sini amo ang gindayaw gid sang mga tawo sadto. Ang naibabaw sini nga dalan ginahanigan sang malapad nga tinabas nga mga bato, nga sa masami gikan sa igang nga masapwan sa sina nga duog. Medyo nagabulto ini sa tunga, agod nga ang ulan magadalhay sa magtimbang nga panghigaron sang dalan. Amo ini ang rason kon ngaa nangin mapag-on ini nga mga dalan kag nagdurar tubtob karon.

Mga 900 ka tuig pagkatapos nga nahuman ang Appian Way, ang taga-Byzantine nga istoryador nga si Procopius naglaragway sini subong “dalayawon.” Tuhoy sa matapan nga mga bato nga ginhanig sa sini, nagsulat sia: “Bisan pa madugay na gid ini kag madamo nga mga karwahe ang nagaagi kada adlaw, wala gid ini nagminyar, kag mahining pa gani gihapon.”

Paano nalandas sini nga dalan ang kinaugali nga mga balagbag, subong sang mga suba? Ang isa ka paagi amo ang mga taytay, ang pila sini nagatindog pa gihapon, nga nagapamatuod sang dalayawon nga teknikal nga abilidad sang mga Romano sadto. Ang mga tanel sa mga dalan sa Roma mahimo indi bantog, apang mabudlay gid ang paghimo sini, kon ibase mo sa teknikal nga ihibalo kag kagamitan sa sina nga dag-on. Nagsiling ang isa ka reperensia: “Ang inhenyeriya sang Roma . . . nakatigayon sing resulta nga indi matupungan sa sulod sang mga siglo.” Ang isa ka halimbawa sini amo ang tanel sang Furlo sa Via Flaminia. Sang 78 C.E., pagkatapos sang maayo nga pagplano sang mga enhinyero, ang 40 metros nga tanel, 5 metros ang kalaparon kag 5 metros ang kataason, ginbuho sa igang. Dalayawon gid ini nga hinimuan, kon ibase sa mga kagamitan sa sina nga panahon. Ang pagtukod sang kaangay sini nga sistema sang dalan isa sa dalayawon gid nga mga proyekto sang mga tawo.

Ang mga Biyahero kag ang Paglapnag sang mga Ideya

Ang nagaagi sa sini nga mga dalan amo ang mga soldado kag mga negosyante, mga manugbantala kag mga turista, mga aktor kag mga gladiador. Ang mga nagalakat lang mahimo nga makaabot sing 25 tubtob 30 kilometros sa isa ka adlaw. Ang mga biyahero mahimo magtan-aw sang mga kilometrahe para sa kalayuon. Ini nga mga bato may nanuhaytuhay nga korte, nga masami silindriko, kag napahamtang sa tagsa ka 1,480 metros nga kalayuon—nga amo ang takus sang isa ka milya sa mga taga-Roma. May mga duog palahuwayan man, nga mahimo maislan sang mga biyahero ang ila mga kabayo, makabakal sang makaon  ukon, sa pila ka kahimtangan makapaligad sang gab-i. Ang pila sa sini nga mga duog nangin mga diutay nga banwa sang ulihi.

Wala madugay antes magluntad ang Cristianismo, ginsugdan ni Cesar Augusto ang programa sa pagmentinar sang mga dalan. Nagtangdo sia sing mga opisyal nga magmentinar sang isa ukon kapin pa nga mga dalan. Nagpahimo sia sang ginatawag nga miliarium aureum, ang bulawan nga kilometrahe, nga ginpatindog sa Roman Forum. Ini nga haligi nga may saway nga mga letra amo ang nagakaigo nga talabuan sang tanan nga dalan sang mga Romano sa Italya. Amo ini ang ginbasihan sang hulubaton nga: “Ang tanan nga dalan nagapadulong sa Roma.” Gindispley man ni Augusto ang mapa sang mga dalan sang emperyo. Ang dalan daw yara gid sa pinakamaayo nga kahimtangan suno sa mga kinahanglanon kag mga talaksan sang mga tawo sadto.

Ang iban nga mga biyahero sang una naggamit pa gani sang nasulat nga mga giya, ukon mga plano sa paglakbay, agod nga mas mahapos ang ila pagbiyahe. Ini nga mga panuytoy nagaunod sang mga impormasyon subong sang kalayuon sang duog nga pulunduhan kag ang mga serbisyo nga ginahatag sa sina nga duog. Apang, ini nga mga giya, mahal kag busa indi matigayon sang tanan.

Bisan pa sini, ang Cristianong mga ebanghelisador nagaplano kag pirme nagalakbay sing malayo. Si apostol Pablo, kaangay sang iya mga kontemporaryo, pirme nagalayag pakadto sa sidlangan nga bahin, agod kalitan ang hangin nga nagapakadto didto. (Binuhatan 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) Sa Mediteraneo, nagahalin ini nga hangin sa katundan kon tig-ilinit. Apang, kon maglakbay si Pablo pakatundan, masami sia nga nagaagi sa duta, sa mga dalan sang Roma. Amo sini nga ruta ang ginsunod ni Pablo sang ginplano niya ang iya ikaduha kag ikatlo nga misyonero nga paglakbay. (Binuhatan 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1) * Sang mga 59 C.E., nag-agi si Pablo sa Appian Way pakadto sa Roma kag nakigkita sa mga masigkatumuluo sa masako nga Appii Forum, ukon sa Tiendahan sang Apio, nga mga 74 kilometros sa bagatnan sidlangan sang Roma. Ang iban naghulat sa iya sa duog nga mga 14 kilometros gikan sa Roma sa Tres Tavernas nga palahuwayan. (Binuhatan 28:13-15) Sang mga 60 C.E., makahambal na si Pablo nga ang maayong balita nabantala na sa nahibal-an sadto nga “bug-os nga kalibutan.” (Colosas 1:6, 23) Daku ang papel sang mga dalan agod mahimo ini.

Busa, ang mga dalan sa Roma napamatud-an gid nga isa ka dalayawon kag nagadurar nga mga monumento—kag nakaamot gid sa pagpalapnag sang maayong balita sang Ginharian sang Dios.—Mateo 24:14.

[Nota]

[Retrato sa pahina 14]

Isa ka kilometrahe sa Roma

[Retrato sa pahina 15]

Ang Via Appia sa dulunan sang Roma

[Retrato sa pahina 15]

Isa ka dalan sa dumaan nga Ostia, Italya

[Retrato sa pahina 15]

Banas sang mga karwahe sang una, Austria

[Retrato sa pahina 15]

Bahin sang isa ka dalan sang Romano nga may mga kilometrahe, Jordan

[Retrato sa pahina 16]

Ang mga kagulub-an sang mga lulubngan sa Via Appia sa gua sang Roma

[Retrato sa pahina 16]

Ang Furlo Tunnel sa Via Flaminia, sa rehiyon sang Marche

[Retrato sa pahina 17]

Ang Taytay ni Tiberio sa Via Emilia sa Rimini, Italya

[Retrato sa pahina 17]

Si Pablo nakigkita sa masigkatumuluo sa masako nga Appii Forum, ukon Tiendahan sang Apio

[Credit Lines sang retrato sa pahina 15]

Far left, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; far right, road with mileposts: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.