Ebla—Ang Nalimtan nga Dumaan nga Siudad Nasapwan

Sang tig-ilinit sang 1962, si Paolo Matthiae, nga isa ka lamharon nga arkeologo nga taga-Italya, nagsurbe sang kapatagan sang aminhan-nakatundan nga Siria bisan pa indi pat-od kon ano ang iya masapwan. Daw diutay gid lang ang arkeolohiko nga mga duog sa nasulod nga bahin sang Siria. Apang, duha ka tuig sang ulihi, nakutkutan sa Tell Mardikh, mga 60 kilometros gikan sa bagatnan sang Aleppo, ang ginakabig sang madamo subong ‘ang labing importante nga arkeolohiko nga tukib sang ika-20 nga siglo.’

GINPAMATUD-AN sang dumaan nga mga inskripsion ang pagluntad sang siudad nga ginatawag Ebla. Apang, wala sing nakahibalo kon diin sa mga bakulod nga nagalapta sa bug-os nga Natung-an nga Sidlangan mahimo masapwan ini nga siudad. Ang isa ka sinulatan nagasugid sang paglutos ni Sargon, nga hari sang Akkad, sa “Mari, Yarmuti, kag Ebla.” Sa isa pa gid ka inskripsion, ang Sumerianhon nga si Hari Gudea nagsambit sang malahalon nga mga kahoy nga nabaton niya gikan sa “kabukiran sang Ibla [Ebla].” Ang ngalan nga Ebla nasapwan man sa Karnak, Egipto, sa listahan sang dumaan nga mga siudad nga nasakop ni Paraon Thutmose III. Gani indi katingalahan nga ginapangita gid sang mga arkeologo ang Ebla.

Ang padayon nga pagkutkot, nangin madinalag-on. Sang 1968, nadiskobrehan ang isa ka bahin sang estatwa ni Ibbit-Lim, nga hari sang Ebla. Natigib sa sini ang isa ka panumpa sa Akkadianhon nga lenguahe nga nagapahayag nga gindedikar ini sa diosa nga si Ishtar, nga “ginapadunggan gid sa Ebla.” Huo, ginapakita sang arkeolohiko nga mga tukib ang “isa ka bag-o nga lenguahe, isa ka bag-o nga maragtas, kag isa ka bag-o nga kultura.”

Sang 1974/75 napamatud-an nga ang Tell Mardikh amo ang Ebla anay sang madiskobrehan ang cuneiform nga mga tapitapi nga sulitsulit nga nagasambit sinang dumaan nga ngalan. Ginpakita man sang mga nakutkot nga sa di-magkubos duha ka beses nga nagluntad sa sining duog ini nga siudad. Sa tapos sang una nga hut-ong sang paggahom, nalaglag ini. Nian, ginpasag-uli ang Ebla, apang nalaglag ini liwat kag nalimtan sa sulod sang mga siglo.

Isa ka Siudad, Madamo sing Maragtas

Ang kalabanan nga mga siudad sang una ginpatindog sa balasbalason nga kapatagan, subong sang sa igutlan sang mga suba nga Tigris kag Eufrates, agod maayo gid ang patubas. Ang una nga mga siudad nga ginsambit sa Biblia nahamtang sa Mesopotamia. (Genesis 10:10) Ang ngalan nga Ebla mahimo nga nagakahulugan sing “Puti nga Bato,” nga nagapatuhoy sa apog nga mga bato sa ginatindugan mismo sang siudad. Mahimo gid nga ginpili ini nga duog kay ang mga anib sang apog nagagarantiya sing bugana nga suplay sang tubig, nga importante sa isa ka rehiyon nga malayo sa dalagku nga mga suba.

Diutay lang ang ulan sa Ebla, gani mga lamigas, ubas, kag kahoy sang olibo lamang ang nagatubo sing maayo sa sini nga duog. Nagakaigo man ini nga duog sa pagsagod sang kasapatan, ilabi na sang karnero. Bentaha ang estratehiko nga posisyon sang Ebla—sa igutlan sang Kapatagan sang Mesopotamia kag Mediterranean Coast—gani maayo ini nga duog sa pagnegosyo sang tablon, medyo bilidhon nga mga bato, kag mga metal. Sakop sini nga siudad ang rehiyon nga may mga 200,000 ka pumuluyo, kag mga dies porsiento sini ang nagapuyo sa kapital sang siudad.

 Ang kagulub-an sining daku nga palasyo nagapamatuod nga dungganon gid ang sibilisasyon sang Ebla sadto. Ang alagyan pasulod sa palasyo amo ang gawang nga mga 12-15 metros ang kataason. Sa pagligad sang panahon, samtang nagagamhanan pa gid ang administrasyon, ang palasyo ginpadakuan man. Ang mga opisyales nagatrabaho sa idalom sang isa ka masibod nga hirarkiya—ang hari kag ang iya mga konsorte ginabuligan sang mga “ginuo” kag “mga gobernador.”

Kapin sa 17,000 ka daga nga tapitapi kag mga pidaso ang nakit-an. Sang una, ayhan kapin sa 4,000 ang kompleto nga mga tapitapi, nga naplastar sing maayo sa kahoy nga mga istante. Ginapamatud-an sini nga mga dokumento ang tuman nga kasangkaron sang negosyo sa Ebla. Halimbawa, ang siudad nagpatikang upod sa Egipto, subong ginpakita sang harianon nga mga simbulo sang duha ka paraon. Ang mga tapitapi nasulat sa Sumerianhon nga cuneiform. Apang maayo na lang kay ang iban nga mga dokumento nasulat sa lenguahe sang mga taga-Ebla, nga isa ka dumaan na gid nga Semitiko nga lenguahe nga mabadbad pa. Nakibot ang mga taga-Sidlangan sang madiskobrehan ining dumaan na kaayo nga Semitiko nga lenguahe. Mahimo mawili ka kon mahibaluan mo nga ang pila sining mga tapitapi may listahan nga nasulat sa Sumerianhon kag sa lenguahe sang taga-Ebla. Ang libro nga Ebla—Alle origini della civiltà urbana (Ebla—Ang Ginahalinan Sang Sibilisasyon sa Siudad) nagtawag sini nga “ang aton pinakadaan nga diksionaryo.”

Maathag gid nga ang Ebla isa ka mabakod nga puersa militar, kay ang nakutkutan nga mga tinigib nagalaragway sa taga-Ebla nga mga hangaway nga nagapatay sa ila mga kaaway ukon nagapresentar sang ginpugot nga mga ulo. Apang, ang kagamhanan sang Ebla natapos sang ang Asiria kag Babilonia nagtigayon sing kagamhanan. Mabudlay subayon ang eksakto gid nga mga hitabo sadto, apang mahimo nga una si Sargon I (indi ang Sargon nga ginsambit sa Isaias 20:1) kag nian ang iya apo nga si Naram-Sin ang nagsalakay sa Ebla. Ginpakita sang arkeolohiko nga mga ebidensia nga mapintas ini nga mga inaway, kag wala sing kaluoy ang mga pagsalakay.

Apang, subong sang nasambit na, pagligad sang pila ka tion napasag-uli ang siudad kag nangin bantog pa gani sa palibot. Ang bag-o nga siudad gintukod suno sa sibu gid nga plano, nga nagdugang pa gid sa katahom sini. Sa naubos nayon sang siudad nahamtang ang  isa ka sagrado nga duog nga gindedikar sa diosa nga si Ishtar, nga amo man ang diosa sang pertilidad sang mga taga-Babilonia. Ayhan nabatian mo na ang tuhoy sa Gawang sang Ishtar, nga nakutkutan sa kagulub-an sang Babilonia. Ang isa pa ka talalupangdon nga tinukod sa Ebla mahimo nga ginabutangan sang mga leon nga ginakabig nga sagrado sang diosa nga si Ishtar. Hambalan naton karon ang relihion sang Ebla.

Relihion sa Ebla

Kaangay sa iban nga duog sa dumaan nga Sidlangan, ang Ebla may madamo man nga dios. Lakip sa sini sanday Baal, Hadad (ngalan nga bahin sang mga ngalan sang pila ka Sirianhon nga hari), kag Dagan. (1 Hari 11:23; 15:18; 2 Hari 17:16) Tanan ini ginasimba sang mga taga-Ebla. Ginapadunggan pa gani nila ang mga dios sang iban nga katawhan. Ang arkeolohiko nga mga tukib nagapakita nga ginasimba man nila ang ila harianon nga mga katigulangan, ilabi na sang ikaduha nga milenyo B.C.E.

Ang mga taga-Ebla wala sing bug-os nga pagsalig sa ila mga dios. Ang bag-o nga siudad sang Ebla talalupangdon nga ginalibutan sang doble nga pader, nga mahimo gid nga ginadayaw sang ila mga kaaway. Ang naggua nga pader may kalabaon nga mga tatlo ka kilometro. Makita gihapon ini tubtob karon.

Apang, bisan ang ginpasag-uli nga Ebla, nalaglag man. Mahimo gid nga sang mga 1600 B.C.E. gindaug sang mga Hethanon ining daku nga kagamhanan anay. Suno sa isa ka dumaan nga binalaybay, ang Ebla “ginbuong kaangay sang isa ka plorera.” Nian amat-amat ini nga nalimtan. Ginsambit sang isa ka dokumento nga ginsulat sang mga krusado nga nagmartsa pa Jerusalem sang 1098 ang duog nga nahamtangan anay sang Ebla, nga nagapatuhoy sini subong isa ka nabaw-ing nga duog sa pungsod, nga ginatawag Mardikh. Halos nalimtan na ang Ebla, kag siniglo pa ang nagligad antes ini nasapwan.

[Kahon sa pahina 14]

ANG EBLA KAG ANG BIBLIA

Ang isa ka artikulo nga ginbalhag sang 1976 sa magasin nga Biblical Archeologist nagpukaw sang pagkamausisaon sang mga iskolar sa Biblia. Suno sa manugbadbad sang mga tapitapi nga nasapwan sa Ebla, may posibilidad nga lakip sa iban pa nga butang nga nasulat sa mga tapitapi, mahimo nga ginsambit sa sini ang mga ngalan sang mga tawo kag mga lugar nga ginsambit sa Biblia siniglo sang ulihi. Ayhan sa paghaumhaum sing sobra sangsa aktual nga ginsiling sang artikulo, ang iban nagsulat nga may mga ebidensia nga nakit-an sa Ebla nga nagapamatuod nga masaligan ang rekord sang Genesis. * Ang Jesuita nga si Mitchell Dahood nagsiling nga ang “daga nga mga tapitapi [gikan sa Ebla] makabulig nga mahangpan ang mabudlay nga mga bahin sang Biblia.” Halimbawa, nagapati sia nga makabulig ini agod mapaathag “ang problema kon daw ano na kadugay nga ginagamit ang ngalan sang Dios sang Israel.”

Karon, ini nga mga sinulatan gin-usisa gid sing maayo. Bangod ang Hebreo kag ang lenguahe sang mga taga-Ebla lunsay Semitiko nga mga lenguahe, may posibilidad nga ang pila ka ngalan sang siudad ukon indibiduwal mahimo nga kaangay sa yara sa Biblia. Apang, wala ini nagapamatuod nga nagapatuhoy ini sa pareho nga lugar ukon tawo. Wala pa mahibaluan kon ano ang kasangkaron sang impluwensia sang Ebla sa mga pagtuon sa Biblia. Tuhoy sa ngalan sang Dios, ginpanghiwala sang manunulat sang artikulo sa Biblical Archeologist nga may ginsiling sia nga ang “Yahweh” ginsambit sa mga sinulatan sa Ebla. Para sa iban nga iskolar, ang isa ka cuneiform nga simbulo nga ginbadbad nga ja isa lamang sa madamo nga dios sang mga taga-Ebla, samtang madamo pa nga iskolar ang nagapaathag nga isa lamang ini ka simbulo sa gramatika. Diin man sa sini, wala ini nagapatuhoy sa lamang matuod nga Dios nga si Jehova.—Deuteronomio 4:35; Isaias 45:5.

[Nota]

[Mapa/Retrato sa pahina 12]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

GREAT SEA

CANAAN

SYRIA

Aleppo

Ebla (Tell Mardikh)

Euphrates River

[Credit Line]

Archaeologist: Missione Archeologica Italiana a Ebla-Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Retrato sa pahina 13]

Bulawan nga kulintas nga napetsahan pa sang mga 1750 B.C.E.

[Retrato sa pahina 13]

Kagulub-an sang daku nga palasyo

[Retrato sa pahina 13]

Drowing sang daga nga mga tapitapi nga gintipigan sa hulot-talaguan

[Retrato sa pahina 13]

Tapitapi nga cuneiform

[Retrato sa pahina 13]

Batuta sang hari sa Egipto, 1750-1700 B.C.E.

[Retrato sa pahina 13]

Taga-Ebla nga hangaway nga dala ang mga ulo sang kaaway

[Retrato sa pahina 14]

Monumento nga gindedikar sa diosa nga si Ishtar

[Credit Line]

Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Credit Line retrato sa pahina 13]

All images (except palace remains): Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’