Ang Isa ka Tuig sa “Maayo nga Duta”

SANG 1908, isa ka makawiwili nga butang ang natukiban sa ginasambit sa Biblia nga siudad sang Gezer, nga nahamtang nayon sa kapatagan malapit sa baybay sa katundan sang Jerusalem. Amo ini ang isa ka gamay nga apog nga tapitapi, nga ginapatihan nga nagluntad sang ikanapulo nga siglo B.C.E. Nasulat sa sini, sa Hebreo nga lenguahe, ang ginakabig nga isa ka simple nga tsart sang mga ginapanguma kada tuig. Sang ulihi, ini nga tapitapi gintawag nga Gezer nga Kalendaryo.

May ngalan nga Abijah ini nga tapitapi. Bisan pa indi tanan nga arkeologo nagaugyon, madamo ang nagapati nga isa ini ka binalaybay nga ginhimo sang isa ka bata para sa eskwelahan. * Luyag mo bala handurawon ang Ginsaad nga Duta suno sa pagtamod sang isa ka bata nga nagakabuhi sadto? Paagi sa sini, mahimo nga mapalab-as mo liwat sa imo hunahuna ang pila ka butang nga ginsulat sa Biblia.

Duha ka Bulan nga Pagtipon sa mga Patubas

Ang una nga ginsambit ni Abijah sa iya dumaan nga kalendaryo amo ang pagtipon sa mga patubas. Bisan pa una ini nga nalista sa sini nga kalendaryo, mahangpan mo kon ngaa ginkabig sang mga Israelinhon ini nga pagtipon sa mga patubas subong amo ang talipuspusan sang pinakadaku nga bahin sang pagpanguma sa bug-os nga tuig. Ang bulan sang Ethanim (gintawag sang ulihi nga Tishri) amo ang Septiembre/Oktubre sa aton kalendaryo karon. Bangod natapos na halos ang pagpanguma, isa ini ka panahon sang pinasahi nga pagkasadya nga mahimo gid ginkakunyagan ni Abijah. Handurawa ang iya kasadya samtang ginabuligan niya ang iya amay sa pagtukod sing payagpayag nga pagaistaran nila sa sulod sang isa ka semana samtang malipayon nga ginapasalamatan nila si Jehova sa ila mga patubas!—Deuteronomio 16:13-15.

Dungandungan sa sini man nga panahon, ginapalaspas sang pamilya ni Abijah ang mga olibo sa mga sanga sini. Mahimo nga indi pa ini masarangan ni Abijah apang makawiwili ini tan-awon.  (Deuteronomio 24:20) Nian, ginapulot nila ang mga olibo kag ginapagaling sa malapit nga bato nga galingan agod maggua ang lana sini. Ukon mahimo gamiton sang isa ka pamilya ang mas simple nga paagi—ibutang sa tubig ang nahanog ukon nadunot nga mga olibo kag kanduson ang nagalutaw nga lana. Kon ano man, indi lamang sa pagkaon ginagamit ining hamili nga lana. Ginagamit man ini nga gatong sa mga suga kag bulong sa mga lagob kag mga pilas, nga mahimo maagom ni Abijah samtang nagahampang.

Duha ka Bulan nga Pagsab-ug

Sa una nga mga pag-ulan, mahimo nga nagaudyak si Abijah sa mabugnaw nga dampi sang ulan sa iya panit. Mahimo nga ginpaathagan sia sang iya amay kon daw ano ka importante ang ulan para sa duta. (Deuteronomio 11:14) Ang duta nga nagbagtik sa mga bulan sang tingadlaw, magahumok kag maarado na. Mahimo gamiton sang isa ka manug-arado anay ang kahoy nga arado nga ginaguyod sang isa ka sapat. Mahimo nga human sa metal ang punta sini nga arado. Dapat tadlong gid ang agi sang iya arado. Hamili ang duta, gani ginatamnan sang Israelinhon nga mga mangunguma bisan ang gamay lang nga duta, pati ang mga bulubanglid. Apang mahimo nga sarol ang gingamit nila sa sini nga mga bahin sang duta.

Pagkatapos maarado ang naghumok nga duta, ginasab-ug ang trigo kag sebada. Talalupangdon nga ang masunod nga ginsambit sa Gezer nga Kalendaryo amo ining duha ka bulan nga pagpananom. Mahimo nga ginasulod sang manugsab-ug ang mga uyas sa bulsa sang iya bayo kag dayon isabwag ini.

 Duha ka Bulan sang Naulihi nga Pagpananom

Wala untat ang pagpatubas sing pagkaon sa “maayo nga duta.” (Deuteronomio 3:25) Mabunok gid ang ulan kon Disiembre, gani malagtom ang mga pananom. Panahon ini para sa naulihi nga pagpananom sing mga binhi sang legumbre, subong sang patani kag garbansos kag sang iban pa nga mga utanon. (Amos 7:1, 2) Sa tapitapi, gintawag ini ni Abijah nga “pagpahalab sa tigpamulak,” ukon, suno sa iban nga badbad, “naulihi nga pagpananom,” panahon sang manamit nga mga putahe gikan sa madamo nga mga utanon nga patubas sa sini nga panahon.

Samtang nagainit ang mabugnaw nga tiempo, ang kahoy nga almendro nagapamulak sing puti kag rosa nga mga bulak subong palatandaan nga magasugod na ang tigpamulak. Mahimo nga magasugod ini sa Enero pa lang bisan indi pa tanto ang kainit.—Jeremias 1:11, 12.

Isa ka Bulan nga Pagpanggabot sing mga Lino

Ang masunod nga ginsambit ni Abijah amo ang lino. Mahimo nga madumduman mo ang natabo anay mga siglo sa wala pa ang panahon ni Abijah sa nasidlangan nga bahin sang mga pukatod sang Judea. Sa siudad sang Jerico, gintago ni Rahab ang duha ka espiya sa ‘mga pinuno sang nahantal nga mga lino’ nga nabulad sa ila atop. (Josue 2:6) Importante gid ang lino sa kabuhi sang mga Israelinhon. Agod makakas ang mga lanot sang lino, dapat anay madunot ang tanom. Amat-amat ini nga makakas kon patun-ugan apang mas madasig kon huluman sa sapa. Kon makakas na ang lanot, ginagamit ini sa paghimo sing tela nga lino, nga amo ang ginagamit sa paghimo sing mga layag, mga tolda, kag mga panapton. Ginagamit man ang lino nga pabilo sang suga.

Wala nagaugyon ang iban nga ang lino gintanom anay sa Gezer, diin medyo maiwat ang tubig. Ang iban naman nagasiling nga ang lino gintanom sa ulihi nga bahin sang tuig. Amo kon ngaa nagapati ang iban nga ang tinaga nga “lino” nga ginsambit sa Gezer nga Kalendaryo amo man ang ginatawag nga kumpay.

Isa ka Bulan nga Pag-ani sing Sebada

Kada tuig, pagkatapos sang isa ka bulan nga pagpanggabot sing mga lino, makita ni Abijah ang berde nga mga uhay sang sebada, ang tanom nga amo ang masunod nga ginsambit niya sa iya kalendaryo. Sa Hebreo, amo ini ang bulan sang Abib, buot silingon “Berde nga mga Uhay,” ayhan nagapatuhoy sa panahon nga ulubason pa lang (mahumok pa) ang mga uhay. Nagsugo si Jehova: “Bantayan mo ang bulan sang Abib, kag saulugon mo ang paskua para kay Jehova.” (Deuteronomio 16:1) Ang Abib (nga gintawag sang ulihi nga Nisan) amo ang mga bahin sang Marso kag Abril karon. Mahimo nga ang pag-ani  sing sebada amo ang basehan sa pagpat-od kon san-o masugod ini nga bulan. Tubtob karon, ginagamit gihapon sang Karaite nga mga Judiyo ang tig-alani sing sebada sa pagpat-od kon san-o masugod ang ila bag-o nga tuig. Kon ano man, ang una nga mga bunga sang sebada dapat iwagayway sa atubangan ni Jehova sa ika-16 sang Abib.—Levitico 23:10, 11.

Importante gid ang sebada sa adlaw-adlaw nga pagkabuhi sang kalabanan nga mga Israelinhon. Bangod mas barato sangsa trigo, sebada ang masami nga ginagamit sa paghimo sing tinapay, ilabi na sang mga imol.—Ezequiel 4:12.

Isa ka Bulan nga Pagpangani kag Pagsukob

Kon hunahunaon mo ang panahon anay ni Abijah, ayhan mahanduraw mo nga sang isa ka aga, mahimo nga natalupangdan niya nga naganipis ang gal-um—indi na anay mag-ulan. Ang mga tanom sa maayo nga duta nagadepende na karon sa tun-og. (Genesis 27:28; Zacarias 8:12) Nakahibalo ang Israelinhon nga mga mangunguma nga ang madamo nga tanom nga ginaani sa sulod sang pinakamainit nga mga bulan sang tuig nagakinahanglan sing hustuhan gid nga kabaskugon sang hangin tubtob sa Pentecostes. Ang matugnaw nga amihan mahimo nga maayo para sa nagatubo nga mga uyas, apang makahalit sa hamunga nga mga kahoy kon nakapamulak na ini. Ang mainit nga habagat nagabulig sa mga tanom sa pagpamunga.—Hulubaton 25:23; Ambahanon ni Solomon 4:16.

Nagtuga si Jehova sing isa ka balanse gid nga sistema sang paniempo. Sang panahon ni Abijah, ang Israel isa gid ka “duta sang trigo kag sebada kag mga ubas kag mga higuera kag mga granada, duta sang malana nga mga olibo kag dugos.” (Deuteronomio 8:8) Mahimo nga gin-istoryahan si Abijah sang iya lolo tuhoy sa tumalagsahon ka bugana nga panahon sa idalom sang paggahom sang maalamon nga si Hari Solomon—maathag nga ebidensia sang pagpakamaayo ni Jehova.—1 Hari 4:20.

Pagkatapos masambit ang pagpangani, may isa ka tinaga sa kalendaryo nga suno sa paghangop sang iban, nagakahulugan sing “pagsukob.” Mahimo nga nagapatuhoy ini sa pagsukob sa inani agod partedahon sang tag-iya kag sang mga mangangani ukon agod ihatag subong buhis. Apang, suno sa paghangop sang iban pa nga iskolar, ining Hebreo nga tinaga nagakahulugan sing “pagsinalusalo” kag nagapati sila nga nagapatuhoy ini sa Piesta sang mga Semana nga nagatupa sa bulan sang Sivan (Mayo/Hunyo).— Exodo 34:22.

Duha ka Bulan nga Pagpang-utod sing Dahon

Ang masunod nga ginsulat ni Abijah amo ang duha ka bulan nga pag-atipan sa mga puno sang ubas. Nagbulig ayhan sia sa pagpang-utod sa madamol nga mga dahon sang puno sang ubas agod masilakan sang adlaw ang mga ubas? (Isaias 18:5) Ang masunod amo ang pag-ipo sa mga ubas, nga makakulunyag gid para sa isa ka bata sadto. Kanamit sang nahauna nga luto nga mga ubas! Mahimo gid  nga nabatian ni Abijah ang sugilanon tuhoy sa 12 ka espiya nga ginsugo ni Moises sa Ginsaad nga Duta. Nagkadto sila didto sang panahon sang nahauna nga luto nga mga ubas agod tan-awon kon daw ano kaayo ang duta. Sadto, kadaku gid sang isa ka pungpong sang ubas amo nga duha ka tawo ang nagyayong sini!—Numeros 13:20, 23.

Isa ka Bulan sang Prutas sa Tingadlaw

Ang katapusan nga ginsambit sa kalendaryo ni Abijah amo ang prutas sa tingadlaw. Sa Natung-an nga Sidlangan sang una, ang panguna nga ginapatubas sa tingadlaw amo ang mga prutas. Paglipas sang panahon ni Abijah, gingamit ni Jehova ang ekspresyon nga “isa ka alat sang prutas sa tingadlaw” agod ilaragway nga ‘nag-abot na ang katapusan sang katawhan nga Israel.’ Sa Hebreo nga lenguahe, ang ekspresyon nga “prutas sa tingadlaw” nagakahulugan man sing “katapusan.” (Amos 8:2) Nagpahanumdom ini sa di-matutom nga Israel nga maabot na ang ila katapusan kag hukman sila ni Jehova. Mahimo gid nga ang mga higuera isa sa mga prutas sa tingadlaw nga ginpatuhuyan ni Abijah. Ang mga higuera sa tingadlaw mahimo pipion agod kan-on ukon gamiton nga hampol sa hubag.—2 Hari 20:7.

Ang Gezer nga Kalendaryo kag Ikaw

Mahimo gid nga naeksperiensiahan ni Abijah ang pagpanguma sa ila pungsod. Lapnag ang pagpanguma sa tunga sang mga Israelinhon sadto nga mga adlaw. Bisan pa indi ka pamilyar sa pagpanguma, makabulig sa imo ang mga impormasyon sa sini nga tapitapi gikan sa Gezer kon ginabasa mo ang tuhoy sini sa Biblia, gani mangin maathag kag mapuslanon ang imo pagbasa.

[Footnote]

[Kahon/Piktyur sa pahina 11]

ANG POSIBLE NGA PAGBADBAD SA KAUNDAN SANG GEZER NGA KALENDARYO:

“Mga bulan sang pagpang-ipo sing mga ubas kag pagdugos sing mga olibo;

mga bulan sang pagpananom;

mga bulan sang pagpahalab sa tigpamulak;

mga bulan sang pagpanggabot sing mga lino;

bulan sang pag-ani sing sebada;

bulan sang pag-ani sing trigo kag pagsukob sini;

mga bulan sang pagpang-utod sing dahon;

bulan sang prutas sa tingadlaw.”

[pirma ni:] Abijah *

[Footnote]

[Credit Line]

Archaeological Museum of Istanbul

[Tsart/​Mga piktyur sa pahina 9]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

NISAN (ABIB)

Marso​—Abril

IYYAR (ZIV)

Abril​—Mayo

SIVAN

Mayo​—Hunyo

TAMMUZ

Hunyo​—Hulyo

AB

Hulyo​—Agosto

ELUL

Agosto​—Septiembre

TISHRI (ETHANIM)

Septiembre​—Oktubre

HESHVAN (BUL)

Oktubre​—Nobiembre

CHISLEV

Nobiembre​—Disiembre

TEBETH

Disiembre​—Enero

SHEBAT

Enero​—Pebrero

ADAR

Pebrero​—Marso

VEADAR

Marso

[Credit Line]

Farmer: Garo Nalbandian

[Piktyur sa pahina 8]

Pagkutkot sa Gezer

[Credit Line]

© 2003 BiblePlaces.com

[Piktyur sa pahina 10]

Kahoy nga almendro

[Piktyur sa pahina 10]

Tanom nga lino

[Credit Line]

Dr. David Darom

[Piktyur sa pahina 10]

Sebada

[Credit Line]

U.S. Department of Agriculture