John Milton ang Iya Nadula nga Sinulatan

TALAGSA lang nga ang isa ka manunulat may daku nga impluwensia sa kalibutan kaangay ni John Milton, awtor sang Ingles nga binalaybay nga Paradise Lost. Suno sa isa ka biograpo, si Milton “ginhigugma sang madamo, ginkaugtan sang pila, apang diutay lang gid ang wala makakilala sa iya.” Tubtob sa karon, daku ang impluwensia sang iya mga sinulatan sa Ingles nga literatura.

Ngaa amo gid sina kadaku ang impluwensia ni John Milton? Paano ang iya katapusan nga sinulatan—On Christian Doctrine—nangin kontrobersial amo nga wala ini maimprinta sa sulod sang 150 ka tuig?

Talalupangdon nga mga Hitabo sa Iya Karera

Si John Milton nabun-ag sa isa ka manggaranon nga pamilya sa London sang 1608. “Maluyagon gid ako magbasa sing mga balasahon nga daw binalaybay bangod amo sini ang gintudlo sa akon ni Tatay sang bata pa ako. Amo sini kon ngaa halin sang 12 anyos ako, pirme lang lampas sa alas dose kon magtulog ako bangod luyag ko gid magtuon,” hinumdom ni Milton. Maalam sia sa ila klase kag nakatapos sing master’s degree sa Cambridge sang 1632. Pagkatapos sina, padayon sia nga nagbasa sing mga libro tuhoy sa mga kasaysayan kag sing mga literatura tuhoy sa mga Romano kag mga Griego.

Luyag ni Milton nga mangin mamalaybay, apang may rebolusyon sa Inglaterra sadto nga tion. Ang parlamento nga ginapangunahan ni Oliver Cromwell nagtangdo sing korte nga nagpapatay kay Hari Charles I sang 1649. Paagi sa makapakumbinsi nga binalaybay, ginpangapinan ni Milton ini nga buhat kag nangin humalambal sia para sa gobierno ni Cromwell. Ang matuod, antes sia nagbantog subong mamalaybay, si John Milton kilala na sa patag sang politika kag sa iya mga prinsipio.

Pagkatapos mapasag-uli ang monarkiya, sang ginkoronahan si Charles II sang 1660, ang pagsuporta sadto anay ni Milton kay Cromwell nagbutang sang iya kabuhi sa katalagman. Nagpanago si Milton, apang sa bulig sang iya maimpluwensia nga mga abyan naluwas sia sa kamatayon. Walay sapayan sini tanan, interesado gid sia gihapon sa relihion.

“Ang Biblia Subong Talaksan”

Nagalaragway sang iya una nga interes sa relihion, nagsulat si Milton: “Bata pa ako sang ginsugdan ko ang sinsero nga pagtuon sa Daan kag Bag-o nga Testamento sa orihinal nga lenguahe sini.” Ginkabig ni Milton ang Balaan nga Kasulatan subong amo ang lamang masaligan nga panuytoy sa moral kag espirituwal nga mga butang. Apang, nalugaw-an sia sang ginbasa niya ang ginakilala sadto nga mga libro tuhoy sa relihion. “Indi ko masaligan ini nga mga libro sang relihion nga mangin panuytoy sang akon pagtuo kag paglaum sa kaluwasan,” sulat niya sang ulihi. Bangod determinado sia nga gamiton ang Biblia subong talaksan sang iya ginatuuhan, naghimo sia sing mga tig-ulo kag ginpanglista sa ubos sini ang importante nga mga teksto kag gikan sa sini nga listahan, ginakutlo niya ang mga teksto sa Biblia nga iya ginpanulat.

Sa karon, madumduman gid si John Milton bangod sang iya binalaybay nga Paradise Lost, nga nagasugid sang kasaysayan sang Biblia nahanungod sa pagkapukan sang tawo gikan sa kahimpitan.  (Genesis, kapitulo 3) Una ini nga ginbalhag sang 1667 kag nagpabantog kay Milton subong manunulat, ilabi na sa mga Ingles. Sang ulihi ginpagua niya ang kasugpon sini nga natig-uluhan Paradise Regained. Ginasambit sini nga mga binalaybay ang orihinal nga katuyuan sang Dios nga makatigayon ang tawo sing himpit nga kabuhi sa paraiso nga duta kag ginasugid sini nga paagi kay Jesus ipasag-uli sang Dios ang Paraiso sa duta. Halimbawa, sa Paradise Lost, gintagna ni Miguel nga arkanghel nga “padyaan [ni Cristo] ang Iya matutom nga sumulunod sing dayon nga kalipay, sa langit man ukon sa duta, kay ang bug-os nga duta mangin paraiso, kag mas makalilipay pa sangsa Eden.”

On Christian Doctrine

Sa sulod sang mga tinuig, luyag man ni Milton makasulat sing libro nga nagabinagbinag sing maid-id sang Cristiano nga kabuhi kag doktrina. Bisan pa nabulag sia sang 1652, ginpangabudlayan niya ini nga proyekto sa bulig sang iya mga sekretaryo tubtob napatay sia sang 1674. Gintig-uluhan niya ini sing A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone. Sa introduksion sini, nagsulat sia: “Ang kalabanan sang mga awtor nga nagbinagbinag sini nga topiko . . . nagsulat lamang sa kiliran sang mga pahina sang libro sang mga kapitulo kag mga bersikulo, nga amo ang ginabasehan sang tanan nila nga panudlo. Sa pihak nga bahin, ginpuno ko gid ang akon mga pahina sing mga kinutlo gikan sa tanan nga bahin sang Biblia.” Subong gid sang ginsiling ni Milton, kapin sa 9,000 ka beses nga ang libro nga On Christian Doctrine nagapatuhoy kag nagakutlo sa Kasulatan.

Bisan pa wala sadto nagpangalag-ag si Milton sa pagpabutyag sang iya pagtamod, wala niya anay ginpaimprinta ang iya sinulatan. Ngaa? Sa isa ka rason, nahibal-an niya nga ang Makasulatanhon nga pagpaathag sini tuhay kaayo sa ginatudlo sang simbahan. Dugang pa, sang ginpasag-uli ang monarkiya wala na sia ginpaboran sang gobierno. Mahimo nga nagahulat lang sia nga magtulutawhay. Kon ano man ang natabo, sang mapatay si Milton, gindala sang iya sekretaryo ang Latin nga manuskrito sa manug-imprinta, apang ginbalibaran sia. Nian, ginkompiskar kag gintago sang Ingles nga sekretaryo sang estado ang manuskrito. Nasapwan ang sinulatan ni Milton pagligad sang 150 ka tuig.

Sang 1823, nasapwan sang klerk ang naputos nga manuskrito sang bantog nga mamalaybay. Nagmando si Hari George IV nga nagagahom sadto sa Inglaterra nga badbaron ang Latin nga manuskrito agod mahangpan sang publiko. Sang mabalhag ini sa Ingles pagligad sang duha ka tuig, nagbinaisay ang mga teologo kag mga manunulat. Nagsiling dayon ang isa ka obispo nga ang manuskrito isa ka limbong. Ginakilala si Milton sang madamo subong amo ang pinakadungganon nga mamalaybay tuhoy sa relihion sa Inglaterra. Gani,  indi gid magpati ang obispo nga sikwayon ni Milton ang ginapakabahandi nga mga doktrina sang simbahan. Bangod napanan-aw na sang manugbadbad ini nga reaksion kag agod pamatud-an nga si Milton gid ang nagsulat sini, ginlakipan niya ini sing mga nota sa ubos nga nagapakita sang 500 ka pagkaanggid sang On Christian Doctrine kag sang Paradise Lost. *

Mga Ginapatihan ni Milton

Sang panahon ni Milton, ginbaton na sang Inglaterra ang Repormasyon sang Protestante kag nagbulag na ini sa Iglesia Katolika Romana. Ang mga Protestante sa kabilugan nagapati nga ang talaksan sang pagtuo kag moralidad dapat maggikan lamang sa Balaan nga Kasulatan kag indi sa papa. Apang, sa On Christian Doctrine, ginpakita ni Milton nga madamo sang panudlo kag padugi sang mga Protestante ang wala nagahisanto sa Kasulatan. Pasad sa kamatuoran gikan sa Biblia, ginsikway niya ang doktrina ni John Calvin tuhoy sa predestinasyon. Ginpasanyog niya ang matinahuron nga paggamit sa ngalan sang Dios, nga Jehova, kag gingamit niya ini sa iya mga sinulatan.

Gingamit ni Milton ang Kasulatan sa pag-argumento nga ang tawhanon nga kalag nagakapatay. Subong komento sa Genesis 2:7, nagsulat sia: “Sang gintuga ang tawo sa sini nga paagi, nagsiling ini: gani ang tawo nangin buhi nga kalag. . . . Ang tawo indi doble ukon sarang matunga: indi subong sang masami ginahunahuna, wala ini ginahuman sang duha ka magkatuhay nga elemento, ang kalag kag ang lawas. Sa baylo, ang tawo mismo amo ang kalag, kag ang kalag amo ang tawo.” Nian, namangkot si Milton: “Nagakapatay bala ang bug-os nga tawo ukon ang lawas lamang?” Pagkatapos mapresentar ang mga teksto nga nagapakita nga nagakapatay ang bug-os nga tawo, nagdugang sia: “Apang ang makapakumbinsi gid nga paathag nga ang kalag nagakapatay amo ang paathag mismo sang Dios sa Ezeq[uiel 18:]20: ang kalag nga nagapakasala mapatay.” Ginsambit man ni Milton ang Lucas 20:37 kag Juan 11:25 agod ipakita nga ang paglaum sang mga patay amo ang pagkabanhaw.

Ano ang ginbangdan sang mabaskog gid nga reaksion sa On Christian Doctrine? Amo ang simple apang mabakod nga pamatuod ni Milton gikan sa Biblia nga si Cristo, nga Anak sang Dios, kubos sa Dios, ang Amay. Pagkatapos makutlo ang Juan 17:3 kag Juan 20:17, namangkot si Milton: “Kon ang Amay amo ang Dios ni Cristo kag Dios man naton, kag kon isa lamang ang Dios, sin-o pa abi ang Dios kundi ang Amay lamang?”

Dugang pa, nagsiling si Milton: “Sa tagsa ka butang nga ginhambal nila kag ginsulat, ginkilala sang Anak mismo kag sang iya mga apostoles nga ang Amay daku sangsa Anak sa tanan nga butang.” (Juan 14:28) “Sa pagkamatuod, si Cristo mismo ang nagsiling sa Matt. xxvi. 39: Amay ko, kon mahimo, paligara sa akon ining tagayan; apang, indi sono sa buut ko, kondi sa buut mo. . . . Ngaa nangamuyo sia sa Amay lamang, kag indi sa iya kaugalingon, kon sia mismo ang Dios? Kon sia tawo kag amo man ang supremo nga Dios, ngaa nangamuyo pa sia kon sia man lang gali ang may gahom sa pagbulig sa iya kaugalingon? . . . Ang Amay lamang ang ginadayaw kag ginasimba sang Anak, gani ginatudluan niya kita nga amo man ang himuon.”

Mga Kakulangan ni Milton

Ginpangita ni John Milton ang kamatuoran. Apang, subong tawo may mga kakulangan sia, kag ang iya mga pagtamod mahimo nga naimpluwensiahan sang iya masubo nga mga inagihan. Halimbawa, ginbiyaan sia sang iya asawa kag nagbalik sa iya pamilya sa sulod sang mga tatlo ka tuig. Sa sining tion, nagsulat si Milton sing magagmay nga mga balasahon diin nagsiling sia nga ang mag-asawa puede magdiborsio indi lamang kon may matabo nga pagpakighilawas kundi bisan kon wala sila nagasahuay. Ginpasanyog ni Milton ini nga ideya sa iya libro nga On Christian Doctrine. Apang nagsiling si Jesus nga ang pagpakighilawas amo lamang ang mahimo mangin kabangdanan sang pagdiborsio.—Mateo 19:9.

Walay sapayan sang mga kakulangan ni Milton, mapuersa nga ginpresentar sang libro nga On Christian Doctrine ang pagtamod sang Biblia tuhoy sa madamo nga importante nga mga panudlo. Tubtob sa karon, ang iya sinulatan nagapahulag sa mga bumalasa nga takson ang ila mga ginapatihan sa himpit nga talaksan, ang Balaan nga Kasulatan.

[Footnote]

[Piktyur sa pahina 11]

Maukod nga estudyante sang Biblia si Milton

[Credit Line]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Piktyur sa pahina 12]

Ang binalaybay nga “Paradise Lost” nagpabantog kay Milton

[Credit Line]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Piktyur sa pahina 12]

Ang katapusan nga sinulatan ni Milton nadula sa sulod sang 150 ka tuig

[Credit Line]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Credit Line sang piktyur sa pahina 12]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina