Paglayag sa Kadagatan sang “Mga Sakayan sang Kitim”

MADAMO nga inaway sa dagat ang natabo sa nasidlangan nga Mediteraneo. Handurawa ang isa sining mga inaway nga natabo lima ka siglo antes nagkabuhi si Cristo sa duta. Ang isa ka mahapos maniobrahon nga sakayan nga ginatawag trireme madasig nga nagalayag. Mga 170 ka manugbugsay sa tatlo ka andana ang nagapamuwersa gid sing todo samtang nagabugsay sila kag nagaatras-abante sa mga pulungkuan nga panit nga nahigot sa ila balikawang.

Sa kadasigon nga 13-17 kilometros por ora, ang trireme madasig nga nagapalapit sa kaaway nga sakayan. Ang kaaway nagtinguha nga makapalagyo. Apang, sa ital-ital nga tion, naglinggilinggi ini, kag nadayag ang kilid. Nian, ang mataliwis kag nakulapan sing bronse nga prowa sang trireme nag-igo kag nagbuslot sa manipis nga kasko sang kaaway nga sakayan. Hinadlukan ang mga kaaway nga mga manugbugsay sa pagragaak sang mga tapi kag pagbusawak sang tubig pasulod sa sakayan. Ang pila ka naarmasan nga mga soldado gikan sa trireme dalidali nga nagsaylo sa kaaway nga sakayan kag ginsalakay ini. Huo, may mga sakayan sang una nga ginakahadlukan gid!

Interesado gid ang mga nagatuon sing Biblia sa pagsambit sini sang “Kitim” kag “mga sakayan sang Kitim,” kay ang iban sini matagnaon. (Numeros 24:24; Daniel 11:30; Isaias 23:1) Diin gid bala ang Kitim? Ano ang nahibaluan naton tuhoy sa mga sakayan sini? Kag ngaa dapat ka mangin interesado sa mga sabat?

Ginpatuhuyan sang Judiyo nga istoryador nga si Josephus ang Kitim nga “Chethimos,” sa amo ginaangot ini sa pulo sang Cipre. Ang siudad sang Kition  (ukon, Citium) sa bagatnan-nasidlangan sang pulo dugang nga nagaangot sang Kitim sa Cipre. Maayo gid ang lokasyon sang Cipre kay nahamtang ini sa ginsang-an sang mga ruta anay sang negosyo kag malapit sa mga pantalan sa nasidlangan sang Mediteraneo. Bangod yara ini sa tunga, masami ini nagakapilitan nga magdampig sa isa ka pungsod kon may inaway. Gani, ang Cipre mahimo man nga mangin gamhanan nga kaalyado ukon makaulugot nga balagbag.

Ang mga Taga-Cipre kag ang Dagat

Ang nakutkutan sang mga arkeologo sa idalom sang dagat kag sa mga lulubngan, subong man ang mga sinulatan sang una kag ang gindrowing nga mga desinyo sa mga banga, makabulig sa aton nga mahanduraw ang hitsura sang mga sakayan sang Cipre. Ang mga taga-Cipre lantip anay nga mga manughimo sing sakayan. Madamol ang kagulangan sa ila pulo kag ang nalipod nga mga linaw maayo nga mga dulungkaan. Ginpulod nila ang mga kahoy indi lamang agod himuon nga mga sakayan kundi agod igatong man sa pagtunaw sing saway—ang dunang manggad nga nagpabantog anay sa Cipre.

Nakita sang mga taga-Fenicia ang masako nga pagnegosyo sang Cipre sa luwas, gani nagtukod sila sing mga kolonya sa mga duog nga ruta sang ila negosyo. Isa sini amo ang Kition, sa Cipre.—Isaias 23:10-12.

Sang mapukan ang Tiro, ang pantalan kag kabisera nga siudad sang Fenicia, ang iban nga mga pumuluyo sini nagdangop sa Kitim. Ang mga taga-Fenicia nga nagpuyo sa Cipre eksperiensiado nga mga mananagat kag daku ang naamot nila sa teknolohiya sa dagat sang mga taga-Cipre. Ang estratehiko nga lokasyon sang Kition nag-amlig man sa mga sakayan sang Fenicia.

Pagnegosyo sa Lainlain nga Pungsod

Ang pagnegosyo sang una sa sidlangan nga Mediteraneo indi mahapos. Ang malahalon nga mga produkto gikan sa Cipre ginahakot sang mga sakayan pakadto sa Creta, Sardinia, kag Sicily subong man sa mga pulo sang Aegean. Ang mga banga kag mga plorera nga gikan sa Cipre natukiban sa sini nga mga duog, kag madamong de-kalidad nga Mycenaean (Grecian) nga mga banga ang nasapwan sa Cipre. Sang gin-usisa sang pila ka manugpanalawsaw ang mga bareta nga saway nga nakit-an sa Sardinia, naghinakop sila nga halin ini sa Cipre.

 Sang 1982, nakita malapit sa baybayon sang nabagatnan nga Turkey ang sakayan nga nalunod sang hingapusan nga bahin sang ika-14 nga siglo B.C.E. Sang ginsalom ini, nasapwan ang nanuhaytuhay nga mga bahandi—mga bareta nga saway nga ginapatihan nga halin sa Cipre, amber, mga banga halin sa Canaan, kamagong, mga bangkil sang elepante, nanarisari nga mga alahas nga pilak kag bulawan gikan sa Canaan, korte bagangan nga mga puni kag iban pa nga mga butang gikan sa Egipto. Sang gin-usisa ang daga sa mga banga sa sakayan, ginkilala sang pila ka eksperto nga ang sakayan mahimo nga naghalin sa Cipre.

Makawiwili gid nga ginsambit ni Balaam ang mga sakayan sang Kitim sa iya mga “paanggid” sa ginbulubanta nga tion nga nalunod man ini nga sakayan. (Numeros 24:15, 24) Pat-od gid nga ang mga sakayan sang Cipre bantog sa Natung-an nga Sidlangan. Ano ang hitsura sini nga mga sakayan?

Mga Sakayan nga Ginagamit sa Negosyo

Nadiskobrehan ang madamo nga daga nga modelo sang mga sakayan sa mga lulubngan sa siudad anay sang Amathus sa Cipre. Naghatag ini sing mapuslanon nga impormasyon tuhoy sa hitsura sang mga sakayan sang Cipre kag ang iban sini ginadispley sa mga museo.

Ginpakita sini nga mga modelo nga ang mga sakayan gingamit lamang anay para sa negosyo. Ang gamay nga mga sakayan may 20 ka manugbugsay. Ang malapad kag madalom nga kasko sini gindesinyo sa pagkarga sang mga baligya kag mga pasahero sa malip-ot lamang nga mga biyahe sa baybayon sang Cipre. Si Pliny the Elder nagsiling nga ang mga taga-Cipre nagdesinyo sing isa ka gamay kag mamag-an nga sakayan nga bisan pa de-bugsay, makadala ini sing mga 90 ka tonelada.

May yara man dalagku nga mga sakayan nga ginagamit sa negosyo kaangay sang isa nga nakita malapit sa baybayon sang Turkey. Ang iban makadala sing tubtob sa 450 ka tonelada samtang nagalayag sa kalalawran. Ang dalagku nga mga sakayan may mga 50 ka manugbugsay, tig-25 sa magtimbang, kag nagalaba sing mga 30 metros kag may palo nga kapin sa 10 metros kataas.

Mga Bapor-de-Guerra sang “Kitim” sa Tagna sang Biblia

Ang espiritu ni Jehova nagpahayag sining pinamulong: “Ang mga sakayan magaabut gikan sa  baybayon sang Kitim kag magasakit sila sang Assur.” (Numeros 24:2, 24) Natuman bala ini nga tagna? Ano ang kaangtanan sang mga sakayan sang Cipre sa katumanan sini? Ang ‘mga sakayan gikan sa baybayon sang Kitim’ indi mga sakayan nga ginagamit sa negosyo nga nagalayag sa Dagat Mediteraneo. Mga bapor-de-guerra ini nga nagadala sing kasakit sa katawhan.

Upod sa pagbag-o sang mga pamaagi sa pag-away, gindesinyo man ang mas madasig kag mas mapag-on nga mga sakayan. Ang una nga mga bapor-de-guerra sang Cipre mahimo nga gindrowing sa isa ka painting nga nakit-an sa Amathus. Isa ini ka malaba kag makitid nga sakayan nga may dulong nga nagakurba paibabaw, kaangay sa mga bapor-de-guerra sang Fenicia. May manipulon ini nga mga taming sa magtimbang nga bahin malapit sa ulin kag may mataliwis nga prowa.

Sang ikawalo nga siglo B.C.E. naglayag ang una nga bireme (sakayan nga duha ka andana ang bulugsayan) sa Gresya. Nagalaba ini sing mga 24 metros kag mga 3 metros kalapad. Sang primero, ginagamit lamang ini agod sakyan sang mga soldado, kay sa duta pa sadto ang aktual nga inaway. Wala magdugay, nakita nila nga mas maayo kon dugangan ini sing isa pa ka andana sang bulugsayan, kag ginbutangan sing nga mataliwis kag nakulapan sing bronse nga prowa. Ining bag-o nga sakayan gintawag nga trireme, subong sang ginsambit sa umpisa sini nga artikulo. Nangin bantog ini nga sahi sang sakayan sa inaway sa Salamis (480 B.C.E.) sang nadaug sang mga Griego ang mga sakayan sang Persia.

Sang ulihi, bangod sa luyag ni Alejandro nga Daku nga makilala subong pinakagamhanan, ginhanda niya ang iya mga bapor-de-guerra nga trireme sa pagsalakay sa sidlangan. Gamay lang ang bulutangan sang suplay sini nga mga sakayan kay gindesinyo ini para sa inaway, indi para sa malawig nga paglakbay sa kalalawran. Bangod sini, kinahanglan nga mag-iskala ini sa mga pulo sang Aegean agod magkuha sing suplay kag magkay-o sang mga guba. Tuyo ni Alejandro nga gub-on ang mga bapor-de-guerra sang Persia. Apang, agod magmadinalag-on, dapat malutos niya anay ang daw indi madaug nga napaderan nga pulo sang Tiro. Antes makalab-ot sa Tiro, mahapit gid sila anay sa Cipre.

Ginsakdag sang mga taga-Cipre si Alejandro nga Daku sang ginlikupan sini ang Tiro sang 332 B.C.E. paagi sa paghatag sa iya sing 120 ka bapor-de-guerra. Ang tatlo ka hari sang Cipre ang nagpanguna sa mga bapor-de-guerra nga nagbuylog kay Alejandro. Nag-entra sila sa paglikop sa Tiro nga naglawig sing pito ka bulan. Napukan ang Tiro kag natuman ang tagna sa Biblia. (Ezequiel 26:3, 4; Zacarias 9:3, 4) Bilang pasalamat, ginhatagan ni Alejandro sing pinasahi nga awtoridad ang mga hari sang Cipre.

Isa ka Talalupangdon nga Katumanan

Ang istoryador sang unang-siglo nga si Strabo nagsaysay nga nagpabulig si Alejandro sa mga sakayan sang Cipre kag Fenicia sa iya pagsalakay sa Arabia. Ini nga mga sakayan mamag-an kag mahapos bungkagon, gani nakalab-ot ini sa Thapsacus (Tiphsah) sa aminhan nga Siria sa sulod lang sang isa ka semana. (1 Hari 4:24) Halin didto, puede na sila makapailawod pa Babilonia.

Busa, pagligad sang mga napulo ka siglo, ang daw di-maathag nga dinalan sa Biblia talalupangdon nga natuman! Nahisuno sa Numeros 24:24, ang mga hangaway ni Alejandro nga Daku nagpasidlangan gikan sa Macedonia kag ginsakop ang Asiria, kag sang ulihi ginpukan ang gamhanan nga Emperyo sang Medo-Persia.

Bisan ang aton diutay nga impormasyon tuhoy sa “mga sakayan sang Kitim,” pat-od nga nagapatalupangod sa makawiwili nga katumanan sang tagna sa Biblia. Ining pamatuod sang kasaysayan nagapabakod sang aton pagtuo nga ang mga tagna sa Biblia masaligan gid. Ang aton mismo palaabuton naangot sa madamo sini nga mga tagna, gani dapat nga talupangdon gid naton ini.

[Mapa sa pahina 16, 17]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

ITALYA

Sardinia

Sicily

Dagat Aegean

GRESYA

Creta

LIBYA

TURKEY

CIPRE

Kition

Tiro

EGIPTO

[Piktyur sa pahina 16]

Modelo sang bapor-de-guerra sang mga Griego, nga isa ka trireme

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Piktyur sa pahina 17]

Modelo sang bapor-de-guerra anay sang mga taga-Fenicia, nga isa ka bireme

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Piktyur sa pahina 17]

Ang plorera nga may laragway sang sakayan sang Cipre

[Credit Line]

Published by permission of the Director of Antiquities and the Cyprus Museum

[Piktyur sa pahina 18]

Ang pangkargamento nga mga sakayan sang una, kaangay sang ginsambit sa Isaias 60:9