Ang mga Buka nga Tibod Nagasakdag sang Rekord sa Biblia

ANG Biblia amo ang inspirado nga Pulong sang Dios. (2 Timoteo 3:16) Sibu gid ang ginasiling sini tuhoy sa mga tawo, mga duog, kag relihioso kag pulitikal nga mga kahimtangan sang una nga panahon. Ang pagkamasaligan sang Kasulatan wala gid nagadepende sa mga natukiban sang mga arkeologo, bisan pa ini nga mga tukib nagasakdag ukon nagapaathag sang aton paghangop sa mga rekord sa Biblia.

Ang pinakamadamo nga butang nga nasapwan sang mga arkeologo sa tion sang pagpangutkot sa dumaan nga mga duog amo ang mga buka nga tibod, ukon mga pidaso sang mga kulon. Ining nakutkutan nga mga pidaso ginatawag man nga ostraca, nga naggikan sa Griegong tinaga nga “alukaba.” Ang mga tibod ukon kulon isa ka barato nga sululatan sang una nga panahon sa madamong duog sa Natung-an nga Sidlangan, lakip na sa Egipto kag Mesopotamia. Ang ostraca ginagamit anay nga sululatan sang mga kontrata, mga utang, listahan sang mga nabaligya, kag iban pa, kaangay sang papel nga ginagamit karon. Tinta ang kalabanan nga gingamit sa pagsulat sa ostraca, ang sinulatan sa sini kon kaisa isa lamang ka tinaga apang kon kaisa nagalaba man ini tubtob sa madamo nga linya ukon mga kolumna.

Nasapwan sang mga arkeologo nga nagpangutkot sa Israel ang madamo nga mga ostraca nga nagluntad sang panahon pa sang Biblia. Ang tatlo ka koleksion sini nga ginapatihan nga nagluntad sang ikapito kag ikawalo nga siglo B.C.E. makawiwili gid bangod nagasakdag ini sa nanuhaytuhay nga mga detalye sa kasaysayan sa Biblia. Ini amo ang mga ostraca nga nakutkutan sa Samaria, Arad, kag Laquis. Binagbinagon naton sing maayo ining tatlo ka koleksion.

Ang Ostraca sang Samaria

Ang Samaria amo ang kabisera nga siudad sang napulo ka tribo nga naaminhan nga ginharian sang Israel tubtob sang ginlaglag ini sang Asiria sang 740 B.C.E. Tuhoy sa ginsuguran sang Samaria, ang 1 Hari 16:23, 24 nagsiling: “Sa ikakatloan kag isa nga tuig ni Asa nga hari sang Juda [947 B.C.E.], nagsugud sa paghari si Omri sa ibabaw sang Israel, kag . . . Ginbakal niya kay Semer ang bakolod nga Samaria sing duha ka talanton nga pilak; kag nagpatindug sia sa ibabaw sang bakolod, kag ginhingalanan ang banwa nga ginpatindug, Samaria.” Nagluntad ang siudad tubtob sa panahon sang mga Romano, kag gin-islan ang ngalan sini sing Sebaste. Indi na ini isa ka siudad sang ikan-um nga siglo C.E.

Sa tion sang pagpangutkot sa nahamtangan sang dumaan nga Samaria sang 1910, nasapwan sang isa ka grupo sang mga arkeologo ang isa ka koleksion sang ostraca, nga ginpetsahan nila sing ikawalo nga siglo B.C.E. Narekord sa sini ang tuhoy sa mga lana kag alak nga gindala sa Samaria gikan sa nanuhaytuhay nga duog sa palibot sini. Nagkomento sa sini nga tukib, ang libro nga Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World nagsiling: “Ang 63 ka ostraca nga nasapwan sang 1910 . . . amo ang ginakabig nga isa sa labing importante nga koleksion sang mga sinulatan nga naggikan sa dumaan nga Israel. Nangin importante ini indi bangod sang unod sang ostraca nga nasapwan sa Samaria . . .  kundi bangod sang maid-id nga paglista sini sang mga ngalan sang tawo, mga kaliwatan, kag sa pagbahinbahin sang duta nga palanublion sang mga Israelinhon.” Paano ini nga mga ngalan nagasakdag sa mga detalye nga narekord sa Biblia?

Sang naagaw sang mga Israelinhon ang Ginsaad nga Duta kag ginbahinbahin ini sa ila mga tribo, ang Samaria nasakop sang teritoryo sang Manases. Suno sa Josue 17:1-6, ginhatagan sing duta sa sini nga rehiyon ang napulo ka pamilya ni Manases, tubtob sa iya apo nga si Gilead. Ini amo ang  pamilya nanday Abiezer, Helek, Asriel, Siquem, kag Semida. Ang ikan-um nga lalaki amo si Hefer. Wala sia sing apo nga lalaki kundi lima ka apo nga babayi, sanday Mala, Noa, Hogla, Milca, kag Tirsa, kag ang kada isa sa ila nakabaton sing palanublion nga duta.—Numeros 27:1-7.

Nasulat sa ostraca nga nasapwan sa Samaria ang pito ka ngalan sa sini nga pamilya, ang lima sini nga ngalan mga ngalan sang anak nga lalaki ni Gilead kag ang duha mga apo nga babayi ni Hefer, nga sanday Hogla kag Noa. “Ang ngalan sang pamilya nga nasulat sa Ostraca sang Samaria isa ka dugang nga pagsakdag sa Biblia tuhoy sa mga pamilya ni Manases kag sa teritoryo nga ginasiling sang Biblia nga ginapuy-an nila,” siling sang NIV Archaeological Study Bible. Busa, ginasakdag sini nga ostraca ang maragtas nga ginlaragway sang Biblia tuhoy sa una nga mga tribo sang Israel.

Ginpakita man sang ostraca nga nasapwan sa Samaria ang pamatuod tuhoy sa kahimtangan sang pagsimba sang mga Israelinhon kaangay sang ginlaragway sang Biblia. Sa tion nga ginsulat ini nga ostraca, ginsamo sang mga Israelinhon ang pagsimba kay Jehova sa Canaanhon nga dios nga si Baal. Ang tagna ni Oseas nga ginsulat man sang ikawalo nga siglo B.C.E., nagtagna tuhoy sa tion nga ang Israel mahinulsulon nga magatawag kay Jehova nga “Ishi” kon sayuron “Bana ko” kag indi na “Baali” kon sayuron “Agalon ko.” (Oseas 2:16, 17; footnote) Ang pila ka mga ngalan nga nasulat sa ostraca nga nasapwan sa Samaria nagapahangop sing “Si Baal ang akon amay,” “Si Baal nag-amba,” “Si Baal makusog,” “Si Baal nagadumdom,” kag iban pa nga may pagkaanggid sa sini. Sa kada 11 ka ngalan sang tawo nga nagalakip sang pila ka porma sang ngalan ni Jehova, 7 ka ngalan sang tawo ang nagalakip sang ngalan nga “Baal.”

Ang Ostraca sang Arad

Ang Arad isa ka siudad sang una nga nahamtang sa isa ka duog nga talagsa lang ginaulanan, nga ginatawag Negeb, nga yara sa bagatnan sang Jerusalem. Ginpadayag sang mga pagpangutkot sa Arad ang anom ka kuta sang Israel nga ginpatindog, sugod sang paghari ni Solomon (1037-998 B.C.E.) tubtob sa paglaglag sang Babilonia sa Jerusalem sang 607 B.C.E. Nasapwan sang mga nagpangutkot sa Arad ang madamo nga koleksion sang ostraca nga gingamit sang panahon sang Biblia. Nagalakip ini sang kapin sa 200 ka sinulatan sa lenguahe nga Hebreo, Aramaiko, kag iban pa.

Ang pila ka ostraca nga nasapwan sa Arad nagsakdag sa impormasyon sa Biblia tuhoy sa mga pamilya sang saserdote. Halimbawa, ang isa ka buka nga tibod nagsambit sa “mga lalaking anak ni Core,” nga ginsambit sang Exodo 6:24 kag Numeros 26:11. Suno sa mga superskripsion, ang Salmo 42, 44-49, 84, 85, 87, kag 88 ginsulat sang “mga lalaking anak ni Core.” Ang iban pa nga mga pamilya sang saserdote nga ginsambit sa ostraca nga nasapwan sa Arad amo ang pamilya nanday Pasur kag Meremot.—1 Cronica 9:12; Esdras 8:33.

Binagbinaga ang isa pa ka halimbawa. Sa kagulub-an sang isa ka kuta, nga natukod antes ginlaglag sang mga Babilonianhon ang Jerusalem, nasapwan sang mga nagapangutkot ang isa ka buka nga tibod nga may nasulat para sa lider sini nga kuta. Suno sa balasahon nga The Context of Scripture, nagsiling ini sing bahin: “Para sa akon ginuo nga si Elyashib. Kabay pa nga si Yahweh [Jehova] magaatipan sa imo. . . . Tuhoy sa mga butang nga imo ginmando sa akon: maayo man ang iya kahimtangan subong: yara sia sa templo ni Yahweh.” Madamong iskolar ang nagapati nga ang templo nga ginpatuhuyan diri amo ang templo sa Jerusalem, nga gintukod sang tion ni Solomon.

 Ang Ostraca sang Laquis

Ang dumaan nga siudad nga kuta sang Laquis nahamtang sa distansia nga 43 kilometros sa bagatnan-katundan gikan sa Jerusalem. Sa tion sang mga pagpangutkot sang 1930, nasapwan ang isa ka koleksion sang ostraca, kag halos 12 ka pidaso sini mga sulat nga ginsiling nga “importante katama . . . agod mahibaluan ang pulitikal nga kahimtangan kag lapnag nga kinagula samtang nagahanda ang Juda sa pat-od nga pagsalakay sang [Hari sang Babilonia] nga si Nabocodonosor.”

Ang labing importante sa sini nga mga sulat amo ang pagsulatay sang manubo sing ranggo nga mga opisyal kag ni Yaosh, nga ayhan amo ang pangulo sang mga soldado sa Laquis. Magkaanggid ang lenguahe sang sulat sa sinulatan sang kontemporaryo sini nga manalagna nga si Jeremias. Binagbinaga kon paano ining duha ka sulat nagasakdag sa paglaragway sang Biblia sa sinang makakulugmat nga tion.

Sa Jeremias 34:7, ginlaragway sang manalagna ang tion “sang nagapakig-away ang hangaway sang hari sang Babilonia batok sa Jerusalem kag batok sa tanan nga kabanwaanan sang Juda nga nabilin, batok sa Laquis kag batok sa Azeka; kay ini sila lamang ang nabilin sang mga banwa sang Juda nga napamakuran.” Ang nagsulat sang isa sa mga Sulat sa Laquis daw nagalaragway sing subong man sini nga mga hitabo. Nagsulat sia: “Ginatan-aw namon ang mga tanda [nga kalayo] sa Laquis . . . , kay indi namon makita ang Azeqah.” Madamong iskolar ang nagapati nga nagapahangop ini nga ang Azeqah, ukon ang Azeka, nalaglag na sang mga Babilonianhon kag ang Laquis amo ang isunod. Ang makawiwili sa sini nga detalye amo ang pagpatuhoy sa “mga tanda nga kalayo.” Ginhinambitan man sa Jeremias 6:1 ini nga pamaagi sang komunikasyon.

Ang isa pa ka Sulat sa Laquis ginapatihan nga nagasakdag sa ginsiling sang mga manalagna nga sanday Jeremias kag Ezequiel tuhoy sa panikasog sang hari sang Juda nga makatigayon sing suporta sa Egipto sa ila pagpakigbato sa Babilonia. (Jeremias 37:5-8; 46:25, 26; Ezequiel 17:15-17) Ang Sulat sa Laquis nagsiling: “Nakabaton karon ang imo alagad sing masunod nga impormasyon: Si Heneral Konyahu nga anak ni Elnatan nagpabagatnan agod magkadto sa Egipto.” Ginpaathag sang mga iskolar ini nga aksion subong pagpanikasog agod matigayon ang bulig sang mga hangaway sang Egipto.

Ang ostraca nga nasapwan sa Laquis nagsambit man sang pila ka ngalan nga masapwan sa tulun-an sang Jeremias. Sila amo sanday Neria, Jaazanias, Gemarias, Elnatan, kag Osaya. (Jeremias 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) Indi pa mapat-od kon bala pareho nga mga tawo ang ila ginapatuhuyan. Apang, sanglit nagkabuhi si Jeremias sa sina nga tion, talalupangdon gid ini nga pagkaanggid.

Ang Magkaanggid nga Bahin

Ang koleksion sang ostraca nga nasapwan sa Samaria, Arad, kag Laquis nagasakdag sa pila ka detalye nga narekord sa Biblia. Nagalakip ini sa ngalan sang mga pamilya, pagbahin sang duta, kag mga butang nga nagalaragway sang relihioso kag pulitikal nga kahimtangan sa sina nga tion. Apang, may isa pa ka importante nga bahin nga magkaanggid sa sining tatlo ka koleksion.

Ang mga sulat nga nasapwan sa Arad kag Laquis nagaunod sing mga prase kaangay sang “Kabay pa nga hatagan ka ni Jehova sing paghidait.” Sa pito ka sulat sa Laquis, 11 ka beses nga ginsambit ang ngalan sang Dios. Dugang pa, madamo sing personal nga ngalan sa Hebreo ang nasulat sa tatlo ka koleksion nga nagalakip sang pinalip-ot nga ngalan ni Jehova. Ginpamatud-an sini nga ostraca nga ang ngalan sang Dios ginagamit sang mga Israelinhon sa sina nga tion.

[Piktyur sa pahina 13]

Isa ka buka nga tibod nga may ginsulat para kay Elyashib, nga naggikan sa kagulub-an sang Arad

[Credit Line]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Piktyur sa pahina 14]

Mabasa sa Sulat sa Laquis ang ngalan sang Dios

[Credit Line]

Photograph taken by courtesy of the British Museum