Dumaan nga Cuneiform kag ang Biblia

SA TAPOS magumon ang lenguahe sang mga tawo sa Babel, lainlain nga paagi sang pagsulat ang naimbento. Ang mga pumuluyo sa Mesopotamia, subong sang mga Sumerianhon kag mga Babilonianhon, naggamit sing cuneiform. Ini nga tinaga naghalin sa Latin nga nagakahulugan sing “mataliwis nga korte” kag nagapatuhoy ini sa trianggulo nga agi sang pluma sa mahumok nga daga.

Ang mga arkeologo nakakutkot sing cuneiform nga mga sinulatan nga nagasugid tuhoy sa mga tawo kag mga hitabo nga ginsambit sa Kasulatan. Ano ang mahibaluan naton sa sining dumaan nga paagi sang pagsulat? Kag paano ini nagapamatuod sa pagkamasaligan sang Biblia?

Nagdugay nga mga Rekord

Ang mga iskolar nagapati nga ang gingamit sadto nga paagi sang pagsulat sa Mesopotamia amo ang mga simbulo ukon laragway nga nagarepresentar sa isa ka tinaga ukon ideya. Halimbawa, ang simbulo para sa isa ka toro daw kaangay sang ulo sang isa ka toro. Bangod kinahanglan ang paghupot sing madamo nga rekord, ang cuneiform nga pagsulat naimbento. “Ang mga simbulo wala lamang karon nagarepresentar sa mga tinaga kundi sa mga taga man. Kon simpunon ang pila sining mga simbulo, magarepresentar ini sa mga taga sang isa ka tinaga,” paathag sang NIV Archaeological Study Bible. Sang ulihi, sang 200 na ka lainlain nga simbulo ang ila nahimo, ang cuneiform “mahimo na makabig nga isa ka lenguahe, nga may mga bokabularyo kag gramatika.”

Sang mga 2,000 B.C.E., sang panahon ni Abraham, ang cuneiform labi pa nga nag-uswag. Pagligad sang 20 ka siglo, gingamit ini sa mga 15 ka lenguahe. Kapin sa 99 porsiento sang nasapwan nga cuneiform nga mga sinulatan ang ginsulat sa tapitapi nga daga. Sa sulod sang nagligad nga 150 ka tuig, madamo kaayo sining mga tapitapi ang nasapwan sa Ur, Uruk, Babilonia, Nimrud, Nippur, Ashur, Ninive, Mari, Ebla, Ugarit, kag Amarna. Ang Archaeology Odyssey nagsiling: “Ginabanabana sang mga eksperto nga mga isa ukon duha ka milyon nga tapitapi nga cuneiform ang nakutkot na, kag mga 25,000 ukon kapin pa ang nakutkutan kada tuig.”

Ang mga iskolar nga nagatuon sa cuneiform sa bug-os nga kalibutan may daku gid nga trabaho sa pagbadbad. Suno sa isa ka pagbanabana, “mga 10 porsiento lamang sang nasapwan nga cuneiform nga mga sinulatan ang nabasahan sing makaisa pa lang sa sining moderno nga tion.”

Sang natukiban nga ang cuneiform may duha ukon tatlo ka lenguahe, mas mahapos nila nga nahangpan ang mga nasulat sa sini. Natukiban sang mga iskolar nga ini nga mga dokumento may pareho nga impormasyon, kag tanan ini ginsulat sa lainlain nga lenguahe sa cuneiform nga porma. Mahapos pa gid nila ini nga nahangpan kay natalupangdan nila nga ginasambit sing sulitsulit ang mga ngalan, titulo, kaliwatan sang mga manuggahom, kag ang mga ekspresyon sang pagdayaw sa kaugalingon.

Pag-abot sang katuigan 1850, mabasa na sang mga iskolar ang kinaandan nga lenguahe sa cuneiform. Ini amo ang lenguahe sang dumaan nga Natung-an nga Sidlangan, Akkadianhon ukon lenguahe sang Asiria kag Babilonia. Ang Encyclopædia Britannica nagpaathag: “Sang nahangpan na ang Akkadianhon nga lenguahe, ang pinakasistema sang cuneiform nahibaluan man, kag nahimo ang sulundan agod mahangpan ang iban pa nga lenguahe sa cuneiform.” Paano ini nga mga sinulatan naangot sa Kasulatan?

Ang Pamatuod nga Nagahisanto sa Biblia

Ang Biblia nagasiling nga ang Jerusalem gingamhan anay sang mga hari nga Canaanhon tubtob naagaw ini ni David sang mga 1070 B.C.E. (Jos. 10:1;  2 Sam. 5:4-9) Pero ginduhaduhaan ini sang pila ka iskolar. Apang sang 1887, nasapwan sang isa ka mangunguma nga babayi ang isa ka tapitapi nga daga sa Amarna, Egipto. Ang mga 380 ka sinulatan nga nasapwan diri, mga diplomatiko gali nga sulat sa tunga sang Egiptohanon nga mga manuggahom (Amenhotep III kag Akhenaton) kag sang Canaanhon nga mga ginharian. Ang anom ka sulat naggikan kay ‘Abdi-Heba, ang manuggahom sang Jerusalem.

Ang Biblical Archaeology Review nagsiling: “Ang mga tapitapi sa Amarna maathag nga nagapamatuod nga ang Jerusalem isa ka banwa, kag indi isa ka duta nga ginapanag-iyahan sang isa ka tawo, kag ang posisyon ni ‘Abdi-Heba subong isa ka . . . gobernador nga may puluy-an kag may 50 ka Egiptohanon nga soldado nga nagabantay sa Jerusalem, nagapakita nga ang Jerusalem isa ka gamay nga ginharian nga nahamtang sa isa ka pukatod.” Ang amo man nga magasin nagsiling sang ulihi: “Nagapati kami, pasad sa mga sulat nga nasapwan sa Amarna, nga ang siudad nagluntad sadto kag talalupangdon gid sangsa iban.”

Mga Ngalan sa mga Rekord sang Asiria kag Babilonia

Ang mga Asirianhon, kag ang mga Babilonianhon sang ulihi, nagsulat sang ila maragtas sa tapitapi nga mga daga, subong man sa mga silindro, mga prism, kag mga monumento. Gani, sang nahangpan sang mga iskolar ang Akkadianhon nga cuneiform, nasapwan nila nga ginsambit man sa sini nga mga sinulatan ang mga tawo nga ginsambit sa Biblia.

Ang libro nga The Bible in the British Museum nagsiling: “Sa iya pamulongpulong sang 1870 sa bag-o lang natukod nga Society of Biblical Archaeology, ginpakilala ni Dr Samuel Birch [sa cuneiform nga mga sinulatan ang mga ngalan sang] Hebreo nga mga hari nga sanday Omri, Ahab, Jehu, Azarias . . . , Menahem, Peka, Hosea, Ezequias kag Manases, ang Asirianhon nga mga hari nga sanday Tiglat-Pileser . . . [III], Sargon, Senaquerib, Esarhaddon kag Asurbanipal, . . . kag ang mga Sirianhon nga sanday Benhadad, Hazael kag Rezin.”

Ginpaanggid sang libro nga The Bible and Radiocarbon Dating ang Biblikanhon nga maragtas sang Israel kag Juda sa dumaan nga cuneiform nga mga sinulatan. Ano ang ila natukiban? “Mga 15 ukon 16 tanan ka hari sang Juda kag Israel ang ginsambit sa mga rekord gikan sa iban nga pungsod. Ang ila mga ngalan kag ang mga tion nga nagkabuhi sila nahisanto gid sa [tulun-an sang Biblia nga] mga Hari. Ginsambit gid sang rekord ang tagsa ka hari, kag wala sing ginsambit nga ngalan nga indi namon makita sa tulun-an sang mga Hari.”

Ang Cyrus Cylinder, nga isa ka bantog nga cuneiform nga sinulatan, nasapwan sang 1879. Mabasa diri ang pagpatuman ni Ciro sang iya pagsulundan nga pabalikon ang mga bihag sa ila duta nga natawhan pagkatapos nila mabihag ang Babilonia sang 539 B.C.E. Lakip sa mga nakabenepisyo sini amo ang mga Judiyo. (Esd. 1:1-4) Madamo nga iskolar sang ika-19 nga siglo ang nagpangduhaduha sa pagkamaminatud-on sini nga sugo nga ginsambit sa Biblia. Apang, ang cuneiform nga mga dokumento sa tion sang paggahom sang Persia, lakip ang Cyrus Cylinder, nagahatag sing makapakumbinsi nga pamatuod nga masaligan ang rekord sang Biblia.

Sang 1883, ang koleksion sang kapin sa 700 ka cuneiform nga sinulatan nasapwan sa Nippur, nga malapit sa Babilonia. Sa 2,500 ka ngalan nga ginsambit, mga 70 ang nakilal-an nga Judiyo. Ginapakita sini, siling sang istoryador nga si Edwin Yamauchi, nga sila “mga tawo nga nagahimo sing kontrata, mga ahente, mga testigo, mga manugsukot sing buhis, kag mga opisyal sa palasyo.” Nagapamatuod ini nga sadto nga tion, ginahimo sang mga Judiyo ini nga mga hilikuton malapit sa Babilonia. Nagahisanto ini sa tagna sang Biblia nga samtang nagabalik sa Judea ang “nabilin” nga mga Israelinhon gikan sa pagkatapok sa Asiria kag Babilonia, madamo man ang wala magbalik.​—Isa. 10:21, 22.

Sa sulod sang nahauna nga milenyo B.C.E., ang mga cuneiform nagluntad dungan sa pagsulat sing alpabeto nga mga sinulatan. Apang sang ulihi, ginpili sang mga Asirianhon kag mga Babilonianhon ang alpabeto sangsa cuneiform.

Ginatos ka libo sang mga tapitapi nga gintago sa mga museo ang pagatun-an pa. Yadtong nahangpan na sang mga eksperto nagahatag sing makapakumbinsi gid nga pamatuod nga masaligan ang Biblia. Indi kita makasiling, basi may makuha pa kita nga mga impormasyon sa mga cuneiform nga wala pa matun-an.

[Credit Line sang piktyur sa pahina 21]

Photograph taken by courtesy of the British Museum