Nahibaluan Mo Bala?

Ginbugsukan bala sing mataliwis nga mga poste ang palibot sang Jerusalem suno sa gintagna ni Jesus?

Sa iya tagna parte sa kalaglagan sang Jerusalem, nagsiling si Jesus: “Magaabot sa imo ang mga adlaw nga magatukod ang imo mga kaaway sang pamakod nga may mataliwis nga mga usok kag palibutan ka kag kibunon ka gikan sa tanan nga direksion.” (Lucas 19:43) Natuman ang ginsiling ni Jesus sang 70 C.E., sang nagmando si Tito sa mga Romano nga bugsukan sing mataliwis nga mga poste ang palibot sang siudad agod indi makakuha sing pagkaon ang mga tawo sa sulod sini. Tatlo ang tuyo ni Tito—punggan ang mga Judiyo sa pagpalagyo, pasurenderon sila, kag pagutman.

Suno kay Flavius Josephus, isa ka istoryador sang unang siglo, sang nadesisyunan na nga kudalan ang siudad, ang dalagku kag magagmay nga grupo sang mga soldado sang Roma nagpaindisanay sa pagtapos sang ginhatag sa ila nga asaynment. Ang lugar nga may kalayuon nga 16 kilometros sa palibot sang siudad nakalbo, kag ang kudal nga mga pito ka kilometro ang kalabaon natapos sa sulod lang sang tatlo ka adlaw. Amo ini ang rason, siling ni Josephus, kon ngaa “imposible na nga makapalagyo ang mga Judiyo.” Bangod indi sila makagua, natabo ang tiggulutom, kag sa sulod sang siudad nag-ilinaway kag nagpinatyanay ang mga tawo. Lima ka bulan sang ulihi nahulog sa kamot sang mga Romano ang siudad.

Naghimo gid man bala sing tanel pasulod sa Jerusalem si Hari Ezequias?

Si Ezequias amo ang hari sang Juda sang ulihi nga bahin sang ikawalo nga siglo B.C.E., ang tion nga nagainaway ang Juda kag ang gamhanan nga pungsod sang Asiria. Ginasugiran kita sang Biblia nga ginhimo niya ang iya bug-os nga masarangan agod proteksionan ang Jerusalem kag makatigayon sing suplay sang tubig. Ang isa sa iya hinimuan amo ang 533 metros nga tanel, ukon tamburong agod mapasulod ang tubig sa siudad halin sa tuburan.—2 Hari 20:20; 2 Cronica 32:1-7, 30.

Sang ika 19 nga siglo, nadiskobrehan ini nga tanel. Gintawag ini nga Tanel ni Ezequias, ukon Tanel sang Siloam. Sa sulod sini, may mga nasulat nga nagasugid sang pagkutkot sang katapusan nga bahin sang tanel. Ginabanta sang mga iskolar nga ang porma kag hitsura sang mga letra, nagapakita nga sa tion ini ni Ezequias. Pero, sang nagligad nga dekada, ang pila nagsiling nga ginhimo ini nga tanel sang mga 500 ka tuig pagkatapos sang paggahom ni Ezequias. Sang 2003, ang grupo sang mga scientist nga Israelinhon nagsulat sang resulta sang ila research, nga ang tuyo amo ang paghibalo sang eksakto nga petsa kon san-o ginhimo ini nga tanel. Ano ang ila ginsiling?

Si Dr. Amos Frumkin sang Hebrew University of Jerusalem nagsiling: “Ang carbon-14 test sa mga materyal nga nagtapik sa Tanel sang Siloam kag ang uranium-thorium, nagpetsa sang mga stalactite nga nakita sa tanel sa tion ni Ezequias.” Ang balasahon parte sa siensia nga Nature nagsiling: “Ang tatlo ka magkatuhay nga ebidensia—ang radiometric dating, ang palaeography kag ang rekord sa kasaysayan—tanan naghiliugyon nga sang mga 700 BC, ginhimo ang Tanel sang Siloam, nga amo ang pinakamaayo nga tinukod sa sina nga tion.”