San-o Ginlaglag ang Dumaan nga Jerusalem?—Bahin 2

Ano ang Ginapakita sang Tapitapi nga mga Dokumento?

Ini ang ikaduha nga bahin sang artikulo sa Ang Lalantawan nga nagabinagbinag sa mga pamangkot parte sa petsa nga nalaglag ang dumaan nga Jerusalem. Ginapresentar sini nga artikulo ang na-research sing maayo kag base sa Biblia nga mga sabat sa mga pamangkot sang pila ka bumalasa.

Ang mga Nabinagbinag sa Bahin 1:

▪ Nagasiling ang mga historian nga ang Jerusalem nalaglag sang 587 B.C.E. *

▪ Ginapakita sa kronolohiya sang Biblia nga ang kalaglagan natabo sang 607 B.C.E.

▪ Ginabase sang mga historian ang ila pagpati sa sinulatan sang dumaan nga mga historian kag sa kanon ni Ptolemy.

▪ Ang pila ka sinulatan sang dumaan nga mga historian madamo sing sala kag may mga impormasyon nga indi sibu sa rekord sang mga tapitapi. *

SUNO sa Biblia, ang ginbihag nga mga Judiyo gintapok sa Babilonia “sa sulod sang 70 ka tuig” bilang “katumanan sang ginsiling sang GINOO paagi sa iya propeta nga si Jeremias.” San-o sila ginhilway? Sang “nahauna nga tuig nga si Ciro amo ang emperador sang Persia.” (2 Cronica 36:21, 22, MB) Ang Biblia kag sekular nga kasaysayan nagaugyon nga ini nga pagtapok sa Babilonia natapos sang ginlutos ni Ciro ang Babilonia kag ginhilway ang mga Judiyo, nga nagbalik sa Jerusalem sang 537 B.C.E. Maathag nga ginasiling sang Biblia nga ang pagtapok naglawig sing 70 ka tuig, gani nag-umpisa ini sang 607 B.C.E.

Pero suno sa kalabanan nga iskolar, ang Jerusalem nalaglag sang 587 B.C.E., nga nagapahangop nga 50 ka tuig lang ang pagtapok. Ngaa nakasiling sila sini? Ginbase nila ang ila kalkulasyon sa dumaan nga cuneiform nga mga dokumento nga may impormasyon parte kay Nabocodonosor II kag sa mga nagbulos sa iya.¹ Madamo sini nga mga dokumento ang ginsulat sang mga tawo nga nagkabuhi sa tion ukon malapit sa tion nga ginlaglag ang Jerusalem. Pero masaligan bala ang mga kalkulasyon nga nagtupa sa tuig 587 B.C.E.? Ano gid ang ginapakita sini nga mga dokumento?

Para masabat ini, binagbinagon naton ang tatlo ka klase sang dokumento nga masami ginabasihan  sang mga iskolar: (1) Ang Babylonian chronicles, (2) mga economic tablet, kag (3) mga astronomical tablet.

● Ang Babylonian chronicles.

Ano ini? Ang Babylonian chronicles mga tapitapi nga may rekord sang importante nga mga hitabo sa kasaysayan sang Babilonia.²

Ano ang ginsiling sang mga eksperto? Si R. H. Sack, nga kilala nga eksperto sa cuneiform nga mga dokumento, nagsiling nga ang rekord sang chronicles parte sa importante nga mga hitabo indi kompleto. * Nagsulat sia nga dapat usisaon sang mga historian ang “iban pa nga reperensia . . . para mahibaluan ang matuod nga natabo.”

Ano ang ginapakita sang mga dokumento? Indi kompleto ang kasaysayan nga narekord sa Babylonian chronicles.³ (Tan-awa ang  kahon sa ubos.) Gani, masaligan bala ang kalkulasyon nga nabase sa sini nga rekord?

● Mga economic tablet.

Ano ini? Ang kalabanan nga tapitapi sang Neo-Babilonianhon nga paggahom legal nga mga resibo. Makita sa sini ang adlaw, bulan, kag tuig sang paggahom sang isa ka hari. Halimbawa, ginapakita sang isa ka tapitapi ang transaksion nga natabo sang “Nisan, ika-27 nga adlaw, sang ika-11 nga tuig ni Nabocodorosor [ginatawag man Nabocodonosor II], hari sang Babilonia.”⁴

Kon ang hari napatay ukon ginbuslan, ang nabilin nga binulan sang iya tuig sang paggahom ginakabig nga tuig sang pagsugod sang paggahom sang bag-o nga hari. *⁵ Buot silingon, ang pagbuslanay sang duha ka hari nagakatabo sa pareho nga tuig sa kalendaryo sang mga Babilonianhon. Gani, subong sang ginapakita sang mga tapitapi, ang paggahom sang bag-o nga hari nagasugod sa mga binulan pagkatapos sang ulihi nga bulan sang ginbuslan nga hari.

 Ano ang ginsiling sang mga eksperto? Gin-usisa ni R. H. Sack ang pila ka economic tablet sang panahon sang Neo-Babilonianhon nga paggahom. Sang 1972, nagsulat sia nga ang bag-o nga mga dokumento sang British Museum “nagpagamo gid” sa konklusion sadto parte sa pagbuslanay ni Nabocodonosor II kag sang iya anak nga si Amel-Marduk (gintawag man Evil-merodac).⁶ Paano? Nahibaluan ni Sack nga makita sa mga tapitapi nga naggahom pa si Nabocodonosor II sang ikan-um nga bulan sang iya katapusan (ika-43) nga tuig. Pero ginapakita sang bag-o lang gin-usisa nga mga tapitapi nga si Amel-Marduk nagsugod sa paggahom sang ikap-at kag ikalima nga bulan sang ginapatihan nga katapusan nga tuig ni Nabocodonosor II.⁷ Maathag nga wala nagasantuanay ang mga tapitapi.

Ano ang ginapakita sang mga dokumento? Wala man nagasantuanay ang pagbuslanay sang iban nga hari. Halimbawa, ginapakita sang isa ka dokumento nga si Nabocodonosor II naggahom pa sa iya ikanapulo nga bulan—anom ka bulan pagkatapos sang ginasiling nga panugod sang paggahom sang nagbulos sa iya.⁸ Wala man nagasantuanay ang pagbuslanay nanday Amel-Marduk kag Neriglissar.⁹

Ngaa dapat ini binagbinagon? Subong sang nasambit na, ang indi kompleto nga rekord sa kasaysayan sang Babylonian chronicles nagapakita nga posible wala narekord ang tanan nga hitabo.¹⁰ Posible ayhan nga may iban pa nga naggahom sa ulot sini nga mga hari? Kon amo, dapat dugangan ang mga tinuig sang Neo-Babilonianhon nga paggahom. Gani, ang Babylonian chronicles kag ang mga economic tablet wala nagahatag sing basihan nga ang Jerusalem nalaglag sang 587 B.C.E. *

● Mga astronomical tablet.

Ano ini? Mga tapitapi nga may impormasyon parte sa posisyon sang adlaw, bulan, mga planeta, kag mga bituon, lakip ang impormasyon sa kasaysayan pareho sang tuig sang paggahom sang isa ka hari. Halimbawa, ginrekord sang astronomical diary nga makita sa ubos ang lunar nga eklipse nga natabo sa una nga bulan sang nahauna nga tuig sang paggahom ni Hari Mukin-zeri.¹¹

Ano ang ginsiling sang mga eksperto? Nagaugyon ang mga eksperto nga naghimo ang mga Babilonianhon sang detalyado nga mga rekord para mahibaluan kon san-o matabo ang mga eklipse.¹²

Pero makalkular bala sang mga Babilonianhon kon san-o natabo ang mga eklipse sang una? “Posible,” siling ni Professor John Steele,  “nga ang pila ka kalkulasyon sang una ginhimo paagi sa pag-isip pabalik sang natipon na ang mga dokumento.” (Italiko amon.)¹³ Si Propesor David Brown, nga nagapati nga nalakip sa astronomical nga mga tsart ang mga kalkulasyon nga ginhimo wala madugay antes sang narekord nga mga hitabo, nagsiling nga ang pila sini “mga retrocalculation (pabalik nga kalkulasyon) nga ginhimo sang mga escriba sang ikap-at kag sang masunod nga mga siglo BC.”¹⁴ Kon mga retrocalculation gid man ini, masiling bala nga masaligan gid ini bisan wala sing dugang nga ebidensia?

Kon may natabo gid man nga eklipse sa isa ka petsa, buot bala silingon nga ang impormasyon parte sa kasaysayan nga ginsulat sa tapitapi sa sina nga petsa sibu gid? Mahimo nga indi. Ang iskolar nga si R. J. van der Spek nagpaathag: “Ang nagtipon [sang mga dokumento] mga astrologo, indi mga historian.” Suno sa iya, ang pila ka bahin sang tapitapi nga may mga rekord sang kasaysayan “indi gawa masaligan,” kag nagpaandam sia nga ini nga impormasyon dapat “gamiton sing mahalungon.”¹⁵

Ano ang ginapakita sang mga dokumento? Halimbawa, binagbinaga ang VAT 4956. Sa umpisa sini nga tapitapi mabasa: “Ika-37 nga tuig ni Nabocodonosor, hari sang Babilonia.”¹⁶ Dayon, detalyado nga ginlaragway sini ang posisyon sang bulan kag mga planeta sa mga bituon kag mga konstelasyon. Ginrekord man sini ang isa ka lunar nga eklipse. Suno sa mga iskolar, ini tanan natabo sang 568/567 B.C.E., ang ika-18 nga tuig ni Nabocodonosor II sugod sang ginlaglag niya ang Jerusalem sang 587 B.C.E. Pero ginapatuhuyan lamang bala sini nga tapitapi ang tuig 568/567 B.C.E.?

Ginsambit sa tapitapi ang lunar nga eklipse, nga suno sa kalkulasyon natabo sang ika-15 nga adlaw sang Simanu, ang ikatlo nga bulan sa Babilonia. Matuod, may natabo nga lunar nga eklipse sang Hulyo 4 (Julian nga kalendaryo) sina nga bulan sang 568 B.C.E. Pero, may natabo man nga eklipse 20 ka tuig antes sini, sang Hulyo 15, 588 B.C.E.¹⁷

Kon ang 588 B.C.E. amo ang ika-37 nga tuig ni Nabocodonosor II, ang iya ika-18 nga tuig amo ang 607 B.C.E.—ang tuig nga ginapakita sa kronolohiya sang Biblia nga nalaglag ang Jerusalem! (Tan-awa ang  time line sa ubos.) Pero ang VAT 4956 bala nagahatag sing dugang pa nga ebidensia para sa tuig 607 B.C.E.?

Luwas sa eklipse, makita sa tapitapi ang 13 ka obserbasyon sa bulan kag 15 ka obserbasyon sa mga planeta. Ginalaragway sini ang posisyon sang bulan ukon mga planeta sa pila ka bituon ukon konstelasyon.¹⁸ May ara man walo ka lang-at sang tion halin sa pagbutlak asta sa pagtunod sang adlaw kag bulan.^18a

Bangod mas masaligan ang mga posisyon sang bulan, gin-usisa sing maayo sang mga researcher ang 13 ka obserbasyon sa bulan sa VAT 4956. Naggamit sila sing computer program nga makapakita sang lokasyon sang mga butang sa  langit sa isa ka espesipiko nga petsa sang una.¹⁹ Ano ang ila natukiban? Indi tanan sa 13 ka posisyon sang bulan nagasanto sa tuig 568/567 B.C.E., pero tanan ini nagasanto sa kalkulasyon nga 20 ka tuig antes sini, sa tuig 588/587 B.C.E.

Ginpakita sa sini nga mga pahina ang tapitapi nga may impormasyon parte sa isa ka obserbasyon sa bulan nga mas nagsanto sa 588 B.C.E. sangsa 568 B.C.E. Sa ikatlo nga linya sini, mabasa nga ang bulan may espesipiko nga posisyon sang “gab-i sang ika-9 [sang Nisanu].” Pero ang mga iskolar, nga nagpetsa sini nga hitabo sa 568 B.C.E. (astronomical -567) nagsiling nga sang 568 B.C.E. ini nga posisyon sang bulan natabo sang “ika-8 sang Nisanu kag indi sang ika-9.” Nagsiling sila nga basi nagsala lang ang mga escriba sa pagsulat sang “9” sa baylo sang “8.”²⁰ Pero ang posisyon sang bulan sa ikatlo nga linya nagasanto gid sa Nisanu 9 sang 588 B.C.E.²¹

Maathag nga ang kalabanan nga detalye sa VAT 4956 nagasanto sa tuig 588 B.C.E. nga ika-37 nga tuig ni Nabocodonosor II. Gani, ginasuportahan sini ang 607 B.C.E., ang petsa nga ginlaglag ang Jerusalem, subong sang ginapakita sang Biblia.

Ngaa Dapat Saligan ang Biblia?

Subong, ang kalabanan nga historian nagapati nga ang Jerusalem nalaglag sang 587 B.C.E. Pero, ang mga manunulat sang Biblia nga sanday Jeremias kag Daniel maathag nga nagsiling nga ang mga Judiyo gintapok sing 70 ka tuig, indi 50 ka tuig. (Jeremias 25:1, 2, 11; 29:10; Daniel 9:2) Maathag nga ginapakita sini nga ang Jerusalem ginlaglag sang 607 B.C.E. Subong sang nabinagbinag na, ginasuportahan ini sang pila ka sekular nga ebidensia.

Ginaduhaduhaan pirme sang mga eksperto ang pagkasibu sang Biblia. Pero samtang nagadamo ang ebidensia nga nausisa, ang mga rekord sang Biblia napamatud-an gihapon nga sibu. * Maayo gid ang ginahimo sang mga nagasalig sa Biblia. Ginabase nila ang ila opinyon sa mga pamatuod nga ang Biblia sibu sa kasaysayan, siensia, kag mga tagna. Bangod sini, nagapati sila nga ang Biblia, Pulong gid sang Dios. (2 Timoteo 3:16) Para mapamatud-an ini, ngaa indi mo pag-usisaon ang Biblia?

[Mga Nota]

[Kahon/Tsart sa pahina 23]

 (Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

ANG BABYLONIAN CHRONICLES —ANG KASAYSAYAN NGA INDI KOMPLETO

Sa ginapatihan nga mga 88 ka tuig nga paggahom sang Neo-Babilonianhon, 35 ka tuig lang ang narekord sa Babylonian chronicles.

TUIG NGA WALA SANG REKORD

TUIG NGA MAY REKORD

BM 21901

BM 21946

BM 35382

NEO-BABILONIANHON NGA PAGGAHOM

PERSIANHON

Nabopolasar

Nabocodonosor II

Amel-Marduk

Nabonido

Neriglissar

Labashi-Marduk

BM 25127

BM 22047

BM 25124

[Credit Lines]

BM 21901 and BM 35382: Photograph taken by courtesy of the British Museum; BM 21946: Copyright British Museum; BM 22047, 25124, 25127: © The Trustees of the British Museum

[Kahon/Retrato sa pahina 24]

ANG ASTRONOMICAL DIARY NGA BM 32238

Ini nga tapitapi may rekord sang mga lunar nga eklipse, pero ang mga impormasyon sini gintipon pagkatapos sang pinakaulihi nga eklipse, nga natabo mga 400 ka tuig sa tapos sang una nga eklipse. Bangod wala nakita sang escriba ang tanan nga hitabo, mahimo naggamit sia sang mga kalkulasyon sa matematika para mahibaluan ang una nga mga eklipse. Luwas kon may iban pa nga ebidensia nga nagasuporta sa iya konklusion, ini nga mga kalkulasyon mahimo nga indi masaligan.

[Credit Line]

© The Trustees of the British Museum

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 26, 27]

ANO GID ANG GINASILING SANG VAT 4956?

Ngaa nangin isyu ini? Sa ikatlo nga linya sini nga tapitapi, mabasa nga sang “gab-i sang ika-9” sang nahauna nga bulan (Nisanu/Nisan), “gintabunan sang bulan sang 1 ka maniko ang ß Virginis.” Pero sang 1915, sanday Neugebauer kag Weidner nagsulat parte sa tuig 568 B.C.E. (para ipakita nga 587 B.C.E. nalaglag ang Jerusalem) nga “gintabunan sang bulan sing 1 ka maniko ini nga bituon sang ika-8 sang Nisan, indi sang ika-9 sang Nisan.” (Italiko amon.) Pero, ang posisyon sang bulan nagasanto gid sa 588 B.C.E. sang Nisan 9, nga nagapatuhoy sa tuig 607 B.C.E.

Ika-9 bala nga adlaw ukon ika-8?

(1) Subong sang ginapakita sang piktyur, klaro katama ang Akkadian nga simbulo para sa numero 9.

(2) Sa transliterasyon nanday Neugebauer kag Weidner sa sini nga cuneiform, gin-islan nila ang “9” sang “8.”

(3) Sa footnote lamang ginpakita nga “9” ang ara sa orihinal nga sinulatan.

(4) Bisan sa ila German nga translation, “8” ang ila ginbutang.

(5) Sang 1988, ginbalhag nanday Sachs kag Hunger ang orihinal nga sinulatan, diin mabasa ang “9.”

(6) Pero sa ila Ingles nga translation, ginsambit nila nga ang “ika-9,” “sala sang: ika-8.”

[Credit Line]

bpk / Vorderasiatisches Museum, SMB / Olaf M. Teßmer

 [Kahon sa pahina 28]

Mga Nota Para sa “San-o Ginlaglag ang Dumaan nga Jerusalem?—Bahin 2”

1. Ang cuneiform isa ka paagi sang pagsulat, diin ginamarkahan sang manunulat sing lainlain nga simbulo ang tapitapi nga human sa lunang. Nagagamit sia sing inugsulat nga mataliwis ang punta.

2. Assyrian and Babylonian Chronicles, ni A. K. Grayson, ginbalhag sang 1975, gin-imprinta liwat sang 2000, pahina 8.

3. Ang Neo-Babilonianhon nga paggahom nagsugod sang ikapito nga siglo B.C.E., sang ang dinastiya sang mga hari nga Caldeanhon naggahom sa Emperyo sang Babilonia. Ang una nga hari amo si Nabopolasar, nga amay ni Nabocodonosor II. Natapos ang paggahom sang ang katapusan nga hari, nga si Nabonido, ginlutos ni Hari Ciro sang Persia sang 539 B.C.E.

4. Neo-Babylonian Business and Administrative Documents, ni Ellen Whitley Moore, ginbalhag sang 1935, pahina 33.

5. Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” ni John M. Steele, ginbalhag sang 2000, pahina 36.

6. Amel-Marduk 562-560 B.C.—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, ni Ronald H. Sack, ginbalhag sang 1972, pahina 3.

7. Ang tapitapi nga BM 80920 kag BM 58872 may petsa nga ikap-at kag ikalima nga bulan sang tuig nga nagsugod sa paggahom si Evil-merodac. Ginbalhag ini ni Sack sa Amel-Marduk 562-560 B.C.—A Study Based on Cuneiform, Old Testament, Greek, Latin and Rabbinical Sources. With Plates, pahina 3, 90, 106.

8. Ang tapitapi sa British Museum (BM 55806) may petsa nga ikanapulo nga bulan, ika-43 nga tuig.

9. Ang mga tapitapi nga BM 75106 kag BM 61325 may petsa nga ikapito kag ikanapulo nga bulan sang ginapatihan nga katapusan (ikaduha) nga tuig sang paghari ni Evil-merodac. Pero ang tapitapi nga BM 75489 may petsa nga ikaduha nga bulan sang tuig sang pagsugod sang paggahom ni Neriglissar, nga nagbulos sa iya.—Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Volume VIII, (Tablets From Sippar 3) ni Erle Leichty, J. J. Finkelstein, kag C.B.F. Walker, ginbalhag sang 1988, pahina 25, 35.

Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Volume VII, (Tablets From Sippar 2) ni Erle Leichty kag A. K. Grayson, ginbalhag sang 1987, pahina 36.

Neriglissar—King of Babylon, ni Ronald H. Sack, ginbalhag sang 1994, pahina 232. Ginapakita sang tapitapi ang bulan nga Ajaru (ikaduha nga bulan).

10. Binagbinaga ang halimbawa ni Neriglissar. Ang isa ka inskripsion parte sa iya nagsiling nga sia “ang anak ni Bêl-shum-ishkun,” nga “hari sang Babilonia.” (Italiko amon.) Ang isa pa ka inskripsion nagtawag kay Bêl-shum-ishkun nga “maalam nga prinsipe.” Ang rubû, nga orihinal nga tinaga para sa “prinsipe,” isa ka titulo nga nagakahulugan man nga “hari, manuggahom.” Bangod maathag nga wala nagasantuanay ang pagbuslanay nanday Amel-Marduk kag Neriglissar, indi ayhan nga si Bêl-shum-ishkun nga “hari sang Babilonia” naggahom man sa ulot nila? Si Propesor R. P. Dougherty nagsiling nga “ang ebidensia nga si Neriglissar naghalin sa harianon nga pamilya indi mapanghiwala.”—Nabonidus and Belshazzar—A Study of the Closing Events of the Neo-Babylonian Empire, ni Raymond P. Dougherty, ginbalhag sang 1929, pahina 61.

11. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume V, gin-edit ni Hermann Hunger, ginbalhag sang 2001, pahina 2-3.

12. Journal of Cuneiform Studies, Volume 2, No. 4, 1948, “A Classification of the Babylonian Astronomical Tablets of the Seleucid Period,” ni A. Sachs, pahina 282-283.

13. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume V, pahina 391.

14. Mesopotamian Planetary Astronomy-Astrology, ni David Brown, ginbalhag sang 2000, pahina 164, 201-202.

15. Bibliotheca Orientalis, L N° 1/2, Januari-Maart, 1993, “The Astronomical Diaries as a Source for Achaemenid and Seleucid History,” ni R. J. van der Spek, pahina 94, 102.

16. Astronomical Diaries and Related Texts From Babylonia, Volume I, ni Abraham J. Sachs, gintapos kag gin-edit ni Hermann Hunger, ginbalhag sang 1988, pahina 47.

 17. Babylonian Eclipse Observations From 750 BC to 1 BC, ni Peter J. Huber kag Salvo De Meis, ginbalhag sang 2004, pahina 186. Suno sa VAT 4956, ini nga eklipse natabo sang ika-15 nga adlaw sang ikatlo nga bulan sa Babilonia, nga nagapakita nga ang bulan sang Simanu nagsugod 15 ka adlaw antes sang eklipse. Kon ang eklipse natabo sang Hulyo 15, 588 B.C.E. sa Julian nga kalendaryo, ang una nga adlaw sang Simanu amo ang Hunyo 30/Hulyo 1, 588 B.C.E. Gani, ang una nga bulan sa Babilonia (Nisanu) magaumpisa duha ka bulan antes sini, sa Mayo 2/3. Bisan pa ang tuig sini nga eklipse nag-umpisa sang Abril 3/4, ang line 6 sang VAT 4956 nagsiling nga may gindugang nga bulan (intercalary) pagkatapos sang ika-12 (katapusan) nga bulan (Addaru) sang ginbuslan nga tuig. (Mabasa sa tapitapi: “ika-8 sang bulan XII₂ [ika-13 nga bulan].”) Ginapakita sini nga ang bag-o nga tuig nagsugod sang Mayo 2/3. Gani, ang petsa sini nga eklipse sang 588 B.C.E. nagasanto gid sa ginasiling sang tapitapi.

18. Suno sa Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig); Volume 67; Mayo 1, 1915; sa artikulo nga “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II” (An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II), ni Paul V. Neugebauer kag Ernst F. Weidner, pahina 67-76, ginlaragway ang 13 ka obserbasyon sa bulan sa posisyon sang isa ka bituon ukon konstelasyon. Ginlista man nila ang 15 ka obserbasyon sa mga planeta. (Pahina 72-76) Ang cuneiform nga simbulo para sa bulan klaro katama, pero ang pila ka simbulo sang ngalan sang mga planeta kag sang ila mga posisyon indi maathag. (Mesopotamian Planetary Astronomy—Astrology, ni David Brown, ginbalhag sang 2000, pahina 53-57) Tungod sini, ang obserbasyon sa mga planeta may madamo nga espikulasyon kag interpretasyon. Bangod mahapos mahibaluan ang posisyon sang bulan, ang mga posisyon sang iban nga butang sa langit nga ginsambit sa VAT 4956 nga naangot sa bulan mahimo mahibaluan kag mahatagan sing sibu nga petsa.

18a. Ini nga mga lang-at sang tion (“lunar threes”) mga kalawigon sang tion. Halimbawa, halin sa pagtunod sang adlaw asta sa pagtunod sang bulan sa una nga adlaw sang bulan kag sa duha pa ka tion sa ulihi nga bahin sang bulan. Gin-angot ini sang mga iskolar sa mga petsa sang kalendaryo. (“The Earliest Datable Observation of the Aurora Borealis,” ni F. R. Stephenson kag David M. Willis, sa Under One Sky—Astronomy and Mathematics in the Ancient Near East, gin-edit ni John M. Steele kag Annette Imhausen, ginbalhag sang 2002, pahina 420-428) Sang una, ginagamit ang pila ka sahi sang orasan para mahibaluan ang kalawigon sini nga tion. Ini nga pamaagi indi masaligan. (Archimedes, Volume 4, New Studies in the History and Philosophy of Science and Technology, “Observations and Predictions of Eclipse Times by Early Astronomers,” ni John M. Steele, ginbalhag sang 2000, pahina 65-66) Pero, ang pagkalkular sang posisyon sang bulan sa pila ka butang sa langit mas masaligan.

19. Gingamit sa sini nga pagtuon ang software nga TheSky6™. Nakabulig man ang comprehensive freeware program nga Cartes du Ciel/Sky Charts (CDC) kag ang date converter sang U.S. Naval Observatory. Bangod may mga espikulasyon kag interpretasyon sa cuneiform nga mga simbulo sang madamo nga posisyon sang mga planeta, wala ini gingamit sa sini nga pagtuon para mahibaluan ang tuig nga ginapakita sining astronomical diary.

20. Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig (Reports Regarding the Discussions of the Royal Saxonian Society of Sciences at Leipzig); Volume 67; Mayo 1, 1915; “Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II, (-567/66)” (An Astronomical Observer’s Text of the 37th Year Nebuchadnezzar II), ni Paul V. Neugebauer kag Ernst F. Weidner, pahina 41.

21. Mabasa sa ikatlo nga linya sang VAT 4956: “Gintabunan sang bulan sang 1 ka maniko [ukon 2 degrees] ang ß Virginis.” Ginapakita sang nasambit na nga pagtuon nga sang Nisanu 9, ang bulan 2°04ʹ sa atubang kag 0° sa idalom sang bituon nga ß Virginis. Ginkabig ini nga santo gid.

[Tsart sa pahina 25]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

ANO ANG GINAPATUHUYAN SANG VAT 4956 NGA TUIG SANG PAGLAGLAG SA JERUSALEM—587 B.C.E. UKON 607 B.C.E.?

▪ Ginapakita sini nga tapitapi ang mga hitabo sang ika-37 nga tuig sang paggahom ni Hari Nabocodonosor II.

▪ Ginlaglag ni Nabocodonosor II ang Jerusalem sa iya ika-18 nga tuig sang paggahom.—Jeremias 32:1.

Kon ang ika-37 nga tuig ni Nabocodonosor II amo ang 568 B.C.E., ang Jerusalem ginlaglag sang 587 B.C.E.

610 B.C.E.

600

590

580

570

560

Kon ang iya ika-37 nga tuig amo ang 588 B.C.E., ang Jerusalem ginlaglag sang 607 B.C.E., ang petsa nga ginapakita sa kronolohiya sang Biblia.

▪ Ang VAT 4956 mas nagasanto sa 607 B.C.E.

[Picture Credit Line sa pahina 22]

Photograph taken by courtesy of the British Museum