NATAGO sa isa ka buho kag naputos sa banig, nakita ini nga koleksion sang Marso 1961, nga ginahuman sang 400 ka mga butang, nga kalabanan sini saway. Lakip sa sini ang nanarisari nga korona, setro, kagamitan, baston, kag iban pa nga hinganiban. Nangin interesado sa sini ang mga bumalasa sang Biblia kay suno sa Genesis 4:22 si Tubal-cain “manugsalsal sang tagsa ka matalum nga galamiton nga saway kag salsalon.”

Madamo sing palamangkutanon parte sa ginhalinan sini nga mga bahandi. Pero ang pagkadiskobre sini nagapakita nga ang pagmina sang saway, pagtunaw, kag pagsalsal ginahimo na bisan sang panahon sang Biblia.

Sang nagahanda ang mga Israelinhon nga magsulod sa Ginsaad nga Duta, ginsilingan sila ni Moises: “Magamina kamo sing saway sa kabukiran sini.” (Deuteronomio 8:7-9, New World Translation of the Holy Scriptures with References, NW ) Nadiskobrehan sang mga arkeologo sa Israel kag sa Jordan ang pila ka minahan kag tunawan sang una, pareho sa ­Feinan, ­Timna, kag Khirbat en-Nahas. Ano ang makita didto?

Makita sa Feinan kag sa Timna ang madamo nga kinutkutan sang mga minero sang saway sa sulod sang indi magkubos 2,000 ka tuig. Bisan subong, makita gihapon didto ang may saway nga mga bato nga may samay nga green nga nagalinapta lang. Ginasilsil sang mga minero sang una ang mga bato para kuhaon ang saway. Kon maubos na nila ini, nagakutkot pa gid sila, amo nga nagadaku kag nagadalom ang buho. Sa tulun-an sang Job sa Biblia, mabasa naton ini nga pamaagi sang pagmina. (Job 28:2-11) Mabug-at gid ini nga obra; ang matuod sang ikatlo asta ikalima nga siglo C.E., ginpamatbatan sang mga Romano ang mga kriminal kag iban pa nga priso nga mag-obra sa minahan sang saway sa Feinan.

Makita sa Khirbat en-Nahas (nga nagakahulugan sang “Mga Kagulub-an sang Saway”) ang tinumpok sang ginkuhaan sang saway, nga nagapakita nga madamo nga saway ang gintunaw didto. Nagapati ang mga iskolar nga naghalin ang mga bato nga may saway sa malapit nga mga minahan pareho sa ­Feinan kag Timna. Para mapain ang saway sa bato, ginagamit ang hungkuyan para painiton ang baga asta sa mga 1,200°Celcius sa sulod sang walo asta pulo ka oras. Masami nga mga lima ka kilo sang  bato nga may saway ang kinahanglan para makapatubas sang mga isa ka kilo nga puro nga saway, nga puede himuon nga lainlain nga butang.

Sa Bukid Sinai, nagsugo si Jehova nga Dios nga gamiton ining ginamina didto nga nagaidlak nga metal sa pagtukod sang tabernakulo, kag sang ulihi ang templo sa Jerusalem gintukod sa amo man nga paagi. (Exodo, kapitulo 27) Ang mga Israelinhon mahimo may nahibaluan na parte sa paghimo sang mga butang halin sa metal antes pa sila makakadto sa Egipto, ukon mahimo nga didto nila ini natun-an. Sang paggua nila sa Egipto, nakahibalo na sila maghimo sang tinday nga baka nga tinunaw. Nakahimo naman sila sang madamo nga kagamitan nga saway nga kinahanglan sa tabernakulo pareho sang daku nga labador, kaldero, kalaha, pala, kag dalagku nga mga tinidor.—Exodo 32:4.

Sang ulihi sang didto sila sa kahanayakan, nga mahimo didto sa Punon (nga mahimo amo ini ang Feinan subong), nga lugar sang madamo nga saway, nagreklamo sila parte sa manna kag sa tubig. Ginsilutan sila ni Jehova paagi sa pagpadala sang dalitan nga mga man-ug kag madamo sa ila ang napatay. Sang makahinulsol na ang mga Israelinhon, nagpatunga si Moises, kag ginsugo sia ni Jehova nga maghimo sang saway nga man-ug kag ibutang ini sa tukon. Nagasiling ang kasulatan: “Kag kon ang isa ka man-ug nakakagat sa bisan kay sin-o nga tawo, kon makatolok sia sa man-ug nga saway mabuhi sia.”—Numeros 21:4-10; 33:43.

Naggamit si Hari Solomon sang madamo nga saway para patahumon ang templo sa Jerusalem. Madamo sa sini ang gintipon sang iya amay nga si David, halin sa mga ginlutos niya nga mga Sirianhon. (1 Cronica 18:6-8) Ang saway nga “dagat nga tinunaw,” ang daku nga labador nga ginagamit sang mga saserdote para sa pagpanghugas, puede masudlan sing 17,500 ka galon kag mahimo nagabug-at asta sa 30 ka tonelada. (1 Hari 7:23-26, 44-46) May ara man duha ka dalagku nga saway nga haligi nga nagatindog sa atubang sang templo. Nagataas ini sing 8 metros kag may uloulo nga mga 2.2 metros ang kataason. Ining mga haligi may buho sa tunga, kag may kadamulon ini nga 7.5 sentimetros, kag 1.7 metros ang diametro. (1 Hari 7:15, 16; 2 Cronica 4:17) Makahalawhaw pamensaron kon daw ano kadamo nga saway ang kinahanglan para sa paghimo lang sini.

Ginagamit man ang saway sa adlaw-adlaw nga pagkabuhi sang mga tawo sang panahon sang Biblia. Halimbawa, mabasa naton nga ang mga hinganiban, kadena, instrumento sa musika, kag mga puertahan human sa saway. (1 Samuel 17:5, 6; 2 Hari 25:7; 1 Cronica 15:19; Salmo 107:16) Nagsambit man si Jesus parte sa “saway” nga kuarta para sa puyopuyo, amo man si apostol Pablo nga nagsambit kay “Alejandro nga manugsalsal sing saway.”­—Mateo 10:9; 2 Timoteo 4:14.

Madamo pa sing palamangkutanon nga dapat pangitaan sing sabat sang mga arkeologo kag istoryador parte sa ginhalinan sang madamo nga saway sang panahon sang Biblia, kag parte sa Nahal Mish­mar. Pero bisan pa sini, nagapabilin gihapon ang kamatuoran nga nagapamatuod sang rekord sang Biblia nga ang duta nga ginpanubli sang mga Israelinhon matuod gid nga “maayo nga duta . . . kag magamina [sila] sing saway sa kabukiran sini.”—Deuteronomio 8:7-9, NW.